Osam vekova srpske krune (19): Tron za srednjeg sina
Uspeh koji je srpski vladar Stefan Nemanja postigao, da se mir sa Vizantijom potvrdi brakom, a ne klečanjem pred carem, bio je kruna njegovog života: postalo je jasno da je Srbija sada sila koja se mora poštovati, čije se prijateljstvo traži.
Ovim mirom s Grcima završio je ostareli veliki župan svoje ratničke i diplomatske podvige.
Srbija postala država
Ujedinio je i proširio srpske zemlje, umirio susede tako što se i sa bosanskim vladarima orodio, a od Bugara načinio saveznike. Konačno je srpska politika počela da prelazi sa avanturizma i gerilske odbrane na državništvo, na planove koji će potrajati i posle smrti rodonačelnika srpske države i vladarske dinastije.
- Taj potez nečeg stabilnijeg i monumentalnijeg odlučno karakterišu Nemanjine crkvene građevine - objašnjava istoričar Vladimir Ćorović.
Osam vekova srpske krune:
"Do njihova vremena mi kao da nismo imali nijednog srpskog crkvenog spomenika veće umetničke vrednosti. To može biti razlog, što se kod naroda nije očuvao gotovo nikakav spomen o našim vladarima pre Nemanje, i što je predanje o njima, nevezano za vidne objekte, gotovo potpuno iščezlo iz pameti. Sa Nemanjom, koji je, ne goneći katolike, pravoslavlje učinio državnom verom, počinje bogata serija naših veličanstvenih srednjovekovnih zadužbina, dostojnih pune umetničke pažnje. Crkva Svetog Nikole u Kuršumliji, Đurđevi stupovi i pre svega, još i danas dobro očuvana, krasna Studenica, najbolji su dokazi Nemanjina uspona. Za Studenicu kažu stručnjaci, da joj je tehnika stajala na visini najsavršenije savremene tehnike na zapadu."
Na Blagovesti, u proleće 1196. godine veliki raški župan Stefan Nemanja odrekao se prestola. Iako je već prevalio osamdesetu, telesna malaksalost nije bila glavni razlog za to što je odlučio da presto ustupi srednjem sinu, Stefanu Nemanjiću.
Dve godine ranije, vizantijski car Isak Anđel pokrenuo je nove ratove protiv Bugarske. U njima je loše prošao i time navukao snažnu opoziciju, vođenu njegovim bratom Aleksijem.
Naredne godine Isak je svrgnut s vlasti i oslepljen, a novi car postao je "spletkama vrlo vešti Aleksije Treći", tast Stefana Nemanjića.
Odluka na saboru
Stari župan je odluku o povlačenju saopštio sazvavši sabor cele Raške. O tome svedoči njegov naslednik i prvi srpski kralj Prvovenčani:
"Prizva k sebi ženu svoju, i sinove svoje, i arhijereja svojega po imenu Kalinika, i starešine, i knezove zemlje svoje koji upravljahu, vojvode, vojnike."
Najmlađi Nemanjin sin Sava, potonji prvi arhiepiskop srpski, opisuje kakvu je uzbunu ova odluka stvorila u saboru: "A ovi svi mnogo su ridali i govorili mu: - Ne ostavljaj nas sirote, gospodine, jer ti nas osveti i ti nas nauči i ti nas prosveti, pastiru dobri, koji polažeš dušu svoju za ovce, jer nikada u tvoje dane vuk ne ugrabi ovcu od Bogom predanoga ti stada pastve! I u svih 38 tvojih godina (vladavine) bismo sačuvani i othranjeni, i drugoga gospodina i oca ne poznasmo osim tebe, gospodaru naš! A on, blaženi starac, posavetova ih premudrim rečima kao otac, da prestanu sa ridanjem i suzama; a Božjom voljom izabra blagorodnoga i ljubljenoga sina Stefana Nemanju, zeta bogovenčanoga kir Aleksija, cara grčkoga, i ovoga im predade govoreći: - Ovoga imajte u mesto mene, dobri koren koji je izišao iz moje utrobe, i ovoga postavljam na presto Hristom darovane mi vladavine!"
Dete veselo dušom
Godine koje su dolazile pokazale su svu mudrost Nemanjine odluke da se povuče i presto ostavi srednjem sinu. Danas se veruje da je u tome imao i jednog mladog, ali važnog savetnika. Bio je to njegov najmlađi sin Rastko, koji je otišao u monahe i dobio ime Sava.
Biografi prvih Nemanjića ističu kako su veliki župan i njegova žena Ana dobili Rastka već u poznim godinama, posle tri sina i dve kćeri. Monah Teodosije naglašava da je Rastko bio plod usrdnih molitvi Gospodu i da mu se roditelji "obradovaše dušom veoma i proslaviše Boga, koji nije prezreo moljenja njihova. A kada je dete ojačalo, dadoše ga da se uči svetim knjigama. Bejaše i dete blagoobrazno i veselo dušom, i napredovaše u učenju, i izazivaše divljenje svojim razumom i detinjem uzrastu".
Čini se da je rana Rastkova posvećenost duhovnom životu podstakla njegovog oca da mu u državi nameni upravo ulogu u crkvi. Kako se kasnije pokazalo, odlazak Rastkov u Svetu goru, rasadnik pravoslavnog monaštva u Vizantiji, imao je dalekosežnog značaja po Srbiju.
Teodosije kaže, kada je u petnaestoj godini najmlađi Nemanjić dobio na upravu deo Huma, u današnjoj Hercegovini, "kako bi odlazio od oca i matere na zabavu sa velmožama, i da se sa blagorodnim mladićima veseli", njemu se to nije dopalo. Pobegao je najpre u ruski manastir Pantelejmon, a monašku rizu je obukao tri godine kasnije pod imenom Sava. Sve to se događalo u doba kada se Srbija oporavljala od poraza na Moravi.
Papa umirio Mađare
Mađarski kralj Bela Treći, saveznik Carigrada uz čiju je pomoć došao na tron, pred kraj vladavine je okrenuo ćurak. Čim je osetio da je Vizantija oslabila, ponovo je krenuo da osvaja jug. Sada mu se na tom putu nalazila i Srbija. Oko 1193. godine, Mađari su napali srpske granice. O tom ratu nema mnogo podataka. Poznato je da su Srbima priskočili u pomoć Vizantinci sa nekoliko odreda, a da je njihov car zatražio od pape Celestina Trećeg da obuzda svog štićenika Belu. To je, izgleda, zaustavilo ofanzivu. Ovo je ujedno bio i poslednji događaj u spoljnoj politici u kojem je učestvovao Stefan Nemanja.
