Vek i po Kanade (2): Mihajlo Pupin spasao sužnje
Nema preciznih podataka koliko Srba živi u Kanadi, ali prema nekim procenama, u ovom trenutku ih ima oko 250.000. Ni popis stanovništva u ovoj državi ne daje precizne podatke o broju naših sunarodnika, jer mnogi na pitanja "koji jezik govorite i kojoj etničkoj zajednici pripadate", nisu odgovarali "srpski jezik i srpskoj zajednici". Jedan od razloga za to leži u činjenici da se pojedini sunarodnici i dalje identifikuju kao Jugosloveni, misleći prvenstveno na državljanstvo koje su imali.
Prvi Srbi stigli su u Kanadu u kasnim godinama 19. i prvim godinama 20. veka, uglavnom sa teritorija tadašnje Austrougarske monarhije. Prvo su se naseljavali u Britanskoj Kolumbiji u koju su stizali preko Kalifornije, a zatim su preko Montane, Ajdahoa i Vašingtona stigli i u Albertu, posebno u Edmonton i Kalgari.
Nekoliko talasa emigracije
Čuveni Kanađani srpskog porekla
Mila Malruni, supruga bivšeg kanadskog premijera Brajana Malrunija, ćerka je Dimitrija Pivničkog
Aleksandar Živojinović, poznatiji kao Aleks Lajfson, gitarista je popularne rok grupe Raš
Glumica Lolita Davidović poreklom je iz Londona, a živi u Ontariju
Nedavno preminuli fotograf Boris Spremo postao je 1998. član Member of the order of Canada, što je izuzetno priznanje za dostignuća u reporterskoj fotografiji
Dr Milica Radišić "uzgaja" veštačko srce, predaje doktorantima na torontskom univerzitetu, a proglašena je i za najperspektivnijeg mladog naučnika
Aleksandar Antonijević bio je prvak nacionalnog baleta Kanade u Torontu
Početkom 20. veka prva mala grupa Srba doselila se u Toronto, pa je u ovom gradu 1914. godine živelo oko 200 doseljenika srpskog porekla. Pre prvog svetskog rata Srba je bilo i u Hamiltonu, Velandu i u Nijagari i uglavnom su bili zaposleni na izgradnji hidrocentrale na Veland kanalu.
Između dva svetska rata dolazili su uglavnom mladi, neoženjeni muškarci ili oni koji su ostavili svoje porodice u domovini, a došli su da zarade nešto novca kako bi ostatak porodice doveli u "obećanu zemlju". Doseljenici srpskog porekla ubrzo su pokazali svoje "poslovne" talente, pa su počeli da osnivaju zanatske radionice, prodavnice mešovite robe, kafane i barove. Počeli su i da se bave turizmom, posebno u regiji Nijagare, odakle potiču i neki od najpoznatijih i najuspešnijih Srba u Kanadi, poput Đorđa Jerića i njegove porodice.
Posle Drugog svetskog rata u Kanadu stižu uglavnom politički neistomišljenici jugoslovenskog komunističkog režima i oni koji su izbegli od ustaškog terora. Tada je stigla i obrazovanija populacija koja je morala da se školuje i u kanadskim školama da bi dobila kanadske diplome i našla posao. Sredinom 60-ih i 70-ih prošlog veka dolazi i takozvana ekonomska emigracija iz SFRJ. Najnoviji i verovatno najveći talas Srba došao je u Kanadu početkom ratova na području bivše Jugoslavije devedesetih godina prošlog veka. Najveći broj njih doselio se u Ontarijo i posebno u Toronto u kome danas, po nekim podacima, živi oko 100.000 Srba.
Vezanost prvih srpskih doseljenika za svoju pravoslavnu veru iskazala se tokom vremena i graditeljskim poduhvatima. Prvi srpski pravoslavni hram izgrađen je 1916. u Regini, u provinciji Saskačevan. Godinu kasnije sagrađena je i crkva Svetog Nikole na Bartonu u Hamiltonu, prva srpska pravoslavna crkva u Ontariju. Parohije su tokom vremena nicale u Torontu, Vindzoru, Londonu, Kičeneru, Nijagara Folsu, Montrealu, Vankuveru i u drugim gradovima i mestima širom Kanade gde su, takođe, izgrađeni i brojni hramovi.
Teški momenti
Nikada život emigranata nije bio lak, a za Srbe u Kanadi su, možda, dva istorijska momenta bila i najteža i najtragičnija. Prvi i skorašnji bio je rat u bivšoj Jugoslaviji i njen raspad, te NATO bombardovanje. Dugo godina Srbi su smatrani "najgorim, ubicama i koljačima" i dežurnim krivcima i negativcima. Poslednjih nekoliko godina su, ipak, za zapadne medije Rusi postali "crne ovce".
Drugi momenat desio se pre više od 100 godina. Naime, hiljade interniraca, imigranata koji su početkom Prvog svetskog rata došli u Kanadu, smatrani su neprijateljima i zatvarani su u radne logore širom zemlje samo zato što su stigli iz tadašnje Austrougarske monarhije! Za 300 Srba se zna da je odvedeno u logore sa izuzetno lošim uslovima gde su, izmučeni glađom i hladnoćom, i u potpunoj izolaciji od porodice i prijatelja ostali sve do 1919. godine. Najpoznatiji takav logor za Srbe bio je na severu Ontarija, u Kapuskasingu.
Tek godinu dana po završetku Prvog svetskog rata, 264 Srba je oslobođeno iz logora Kapuskasing. Oslobađanje se desilo na inicijativu dr Mihajla Pupina koji je uputio apel Anti Seferoviću, konzulu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Montrealu, da se nešto učini za zatočene. Konzul je angažovao Božidara Markovića, tadašnjeg predsednika Srpske narodne odbrane, koji je lično otišao u Kapuskasing, ispitao svakog logoraša i učlanio ih u SNO, posle čega su oslobođeni!
Kao znak sećanja na nepravedno zatočene Srbe u radnim logorima, pre tri godine postavljene su dve spomen-ploče. Jedna je u Vindzoru, u Muzeju srpskog nasleđa, a druga je na Nijagari, na imanju crkve Svetog Đorđa.
Poznate srpske organizacije
Srpska narodna odbrana, prva srpska organizacija u Kanadi, osnovana je 1916. i njeni članovi su odmah počeli da prikupljaju pomoć za Srbiju teško pogođenu ratom, razaranjima i stradanjima. Božidar Marković, jedan od najranijih srpskih lidera u Kanadi, imao je zadatak da na tlu te zemlje regrutuje srpske dobrovoljce. Pedesetih godina prošlog veka iz Srpske narodne odbrane otcepio se deo pod istim imenom, tako da već duže od šest decenija postoje dve Srpske narodne odbrane.
Srpska bratska pomoć je humanitarna organizacija koja na tlu Kanade deluje duže od 60 godina, a posebno aktivna bila je za vreme bombardovanja Srbije. Tada su njeni članovi u hrani, novcu, lekovima i medicinskoj opremi u otadžbinu poslali više od 600.000 dolara. Aktivnosti ove organizacije smanjene su poslednju deceniju, ali i dalje pomažu ugrožene i siromašne u svim srpskim zemljama i u Kanadi.
Srpska nacionalna akademija, najznačajnija kulturna ustanova u Kanadi, proslavila je 35 godina rada i postojanja. Među osnivačima akademije bio je i Nikola Pašić, advokat iz Toronta i unuk čuvenog Nikole Pašića, slavnog predsednika srpske vlade. Osamdesetih godina prošlog veka akademija je bila vrlo aktivna na uspostavljanju kulturnih veza s maticom. Početkom ratova devedesetih pri Srpskoj nacionalnoj akademiji osnovan je Srpski centar za novodošle koji je pomagao novim emigrantima da se snađu i integrišu u kanadsko društvo. Aktivnosti akademije obnovljene su pre tri i po godine brojnim projektima, izložbama, književnim večerima.
Folklorne grupe i ansambli pri crkvama, kao i SKUD Oplenac i Akademija srpske narodne igre iz Toronta, te Kolo iz Hamiltona u Ontariju traju već decenijama i konstanta su srpskog prisustva i života u kanadskom multikulturalnom miljeu. Zavičajne organizacije takođe opstaju, iako se njihovo delovanje svodi na druženje, organizovanje posela i piknika i humanitarno delovanje.
Centar za mir na Balkanu i Udruženje srpskih žena su organizacije čiji je rad zamro, a koje su bile izuzetno aktivne za vreme i prvih godina posle NATO bombardovanja Srbije. Njihov doprinos je nemerljiv u širenju istine o Srbima i upoznavanju kanadske javnosti o posledicama bombardovanja Srbije.
