Memoari Pavla Jakšića (10): Sukobi na život i smrt
Razmimoilaženja oko vojno-političkih pitanja pretvorila su se posle rata u različita viđenja sudbine ustanka u zapadnoj Srbiji.
U uslovima prve okupatorske ofanzivne najezde (pad Užičke republike), pojavila su se među nama, tu prikupljenim vojnim i partijsko-političkim rukovodiocima, tri osnovna gledanja na taktiku ustaničke vojske, piše general Pavle Jakšić u memoarima "Nad uspomenama".
Jedni su zastupali odbranu užičkih sela (Radobuđa...) i napad na Užice i Čačak u kojima su se nalazile gotove dve nemačke divizije. To mišljenje je zastupao - kako je govorio u ime Vrhovnog štaba - Milinko Kušić, iako je imao naređenje da partizanske jedinice upućuje prema Novoj Varoši i Radojinji, a podržavali su ga Svetislav Stefanović i Stefan Mitrović kao samozvana komanda.
Izdajnička doktrina
Drugu tezu, tezu ilegale, zastupao je komandant Čačanskog odreda Momčilo Radosavljević, koga sam poznavao kao odlučnog borca iz Operativnog štaba. Ta ilegala je podrazumevala raspuštanje partizanskih odreda, obustavljanja oružane borbe i skrivanja kod jataka (po onoj hajdučkoj Đurđev danak - hajdučki sastanak, Mitrov danak - hajdučki rastanak, kako je u početku bio organizovan i Čačanski odred) i to u uslovima postojanja oko 10.000 boraca u zapadnoj Srbiji i dve do dve i po hiljade orijentisanih na pohod u Sandžak.
Ovo, očevidno, ne može, a da ne podseti na špansko odlaganje oružja i odlazak u logore 1939. godine, umesto produžetka rata, posle poraza u frontalnom ratovanju, u vidu partizanskih dejstava. Ova, kapitulantska, a prema boračkoj masi izdajnička doktrina ilegale nije bila, kako se kasnije saznalo, izum samo komandanta Čačanskog partizanskog odreda Momčila Radosavljevića (koji je preterano, neosnono optužen i ocrnjen zbog toga!) nego i novooformljenog partijsko-političkog rukovodstva Srbije (Blagoje Nešković, Petar Stambolić, Mirko Tomić, Dušan Petrović, Miloš Minić) koje se i samo, napustivši borbene jedinice (posle rastanka, a sigurno i nekog dogovora i direktiva za dalji rad od strane CK KPJ) povuklo u ilegalu, u bunkere u Beogradu i izdalo naređenje da partizani obustave borbena dejstva, da se ne bi izazivao neprijatelj - sve ovo bez prave istorijske ocene i osude.
U to isto vreme CK KPJ i VŠ partizanskih odreda Jugoslavije - koji su apsorbovali dva veoma sposobna i agilna organizatora ustanka u Srbiji, Sretena Zujovića i Rodoljuba Čolakovića - sazdali su za sebe pokretni, borbeni bunker, u vidu Prve proleterske brigade, s kojom je započela druga partizanska ofanziva - prva sa operativnim partizanskim jedinima.
Od interesa su u vezi s ovim i Titove ocene delovanja u Srbiji upućene (1942) iz Foče Milovanu Đilasu i Edvardu Kardelju: "Drugovi guraju prilično dobro, a naročito Mihajlo".
Smernice iz bunkera
A Mihajlo je "gurao" iz bunkera u Beogradu, odakle iz neobjašnjenih razloga, nije došao u Užice na Titov poziv, 1941, dok su ustaničke baze i u zapadnoj i istočnoj Srbiji bile bez neposrednog uticaja centralnog i pokrajinskog rukovodstva, s čime se, kako se vidi, saglašavao i vrhovni komandant partizanskih odreda Josip Broz Tito.
Prepuštam drugima da cene rad Petra Stambolića na političkom i državničkom polju - posebno njegovu ulogu u politici koja je okarakterisana kao antisrpska. Skrenuću pažnju na njegov rad u ulozi komandanta Glavnog štaba Srbije, čiji rezultati ne mogu dobiti pozitivnu ocenu. Odgovornost za to ne snosi samo on lično, nego još više oni koji su njega - čoveka antikomandantskog mentaliteta i karaktera ispoljenih kod Nove Varoši 1941, postavili na tu dužnost. To je, sa svoje strane, još jedan primer prakse da se komunistima - ljudima naročitog kova - dodeljuju najraznovrsniji poslovi i funkcije, bez obzira na njihovo znanje i prirodne sposobnosti, što će skupo platiti i jugoslovensko društvo u eri izgradnje socijalizma.
Samo je Radivoje Jovanović Bradonja - od 1941. do 1943. komandant Glavnog štaba Srbije bio na čelu malobrojnog borbenog odreda na teritoriji zapadne Srbije, da bi 1943. godine bio smenjen i postavljen za komandanta Prve šumadijske brigade - po svemu sudeći zato što nije sledio zvaničnu taktiku gradske gerile - ilegale kao Petar Stambolić, koji ga je zamenio na položaju komandanta Glavnog štaba Srbije iako se do tada nije bavio vojnim, nego samo partijsko-političkim poslovima.
Lični sukobi na život i smrt, nastali 1941. godine u užičkom kraju, po principijelnim vojnopolitičkim pitanjima, pojaviće se posle rata kao različita gledišta na istorijska zbivanja i sudbinu ustanka u zapadnoj Srbiji. Nekima, prirodno odgovara, a nekima ne odgovara!
U pohode Sandžaku i Bosni...
Ja sam - kao čovek lično daleko i od ilegale i užičkog lokalizma bio protiv obe napred iznete vojnopolitičke taktičke teze, dokazujući po logici i urođenom instinktu Krajišnika, da one našu partizansku ustaničku vojsku vode u poraze i kapitulaciju. Pozivao sam se na onu opštu direktivu Vrhovnog štaba o ostavljanju dela partizanskih borbenih snaga na terenu Srbije i upućivanju dela snaga u Sandžak, direktivu po kojoj sam podelio svoj Kraljevački partizanski odred na operativni i teritorijalni deo.
Dokazivao sam da i lokalne snage treba povući sa komunikacije u planinske predele (kako je to uzalud savetovao i Karađorđe 1812, i Golub Babić pukovniku Despotoviću kod Drvara 1878!) i da one moraju pod rukovodvom lokalnih vojnih i političkih rukovodilaca preći na diverzantsko-gerilska dejstva, poput onih u početnom stadijumu ustanka, a da veće grupacije, kao što je bila ovde prisutna pod mojom komandom, moraju kretati u pohode - Sandžak, Bosnu, Toplicu... kako bi izbegavale smrtosne udare jačeg protivnika, angažovale se u ofanzivnim dejstvima, za ustanike spasonosnim.
Instinkt, a ne neko vojničko znanje mi je govorio da je za dugotrajni partizanski rat, čija mi se perspektiva jasno ukazivala - nužan prostor i da ga treba tražiti izvan lokalnih, regionalnih granica, u okviru cele Jugoslavije, što ću kasnije saznati i u praksi i kroz teorijska izučavanja.
Veze sa Đilasom
Stefanović je pri tome bio najodmereniji, dok je Mitrović, koji se tu zadesio kao kurir iz Crne Gore delovao agitaciono agresivno, a Kušić nekako tajanstveno, pozivajući se na vezu sa Vrhovnim štabom koju je, po navici ilegale držao u tajnosti. A održavao je od mene prikrivenu vezu s Milovanom Đilasom u selu Radojinja kod Nove Varoši, gde je bio deo Vrhovnog štaba.
