Manastir Hilandar (7): Država u državi
Vreme osnivanja Hilandara veliki je datum u istoriji srpske crkve i srpske kulture - u junu 1198. vizantijski car Aleksije je zlatopečatnim slovom, hrisovuljom, stavio ovaj svetogorski manastir sa svim svetim mestima u Milejama pod vlast i upravu Simeona i Save kao potpuno samoupravni manastir "da bude Srbima na poklon večni". Odmah zatim, i Simeon Nemanja izdao je zlatopečatnu povelju kojom je Hilandar od zapuštenog manastira tokom vremena izrastao u snažno i moćno ktitorsko nasleđe dinastije Nemanjića.
Osnovan da bude pribežište i sklonište za srpske monahe u Svetoj Gori, Hilandar se razvio u stecište i rasadnik srpske prosvete, najvažnije kulturno i prosvetno središte srpskog naroda u srednjem veku. Kralj Milutin je 1302. podigao Hrusiju, tzv. Vasilijev pirg, na samom pristaništu hilandarskom, sa izričitim statusom samostalne kelije.
Svi ovi manastirski pirgovi i kelije podignuti su ne samo na strategijski važnim mestima nego upravo na mestima koja su pogodna za duhovni život i intelektualni rad u tišini: karejska isposnica u vrhu karejske uvale, sa izvanrednim pogledom na Atos i na pučinu orfanskog zaliva, zatim Hrusija - na usamljenoj steni iznad mora, koja natkriljuje obalu, pa pirg Preobraženja - na terasi jedne litice, sa koje se u daljini vidi more, ali je i dalje na pustom, nepristupačnom i šumovitom mestu. Hilandar je, dakle, imao da neguje sve stepene pravoslavne duhovnosti i askeze, od onoga "opšteg" i svakome pristupačnog, u zajednici, do elitnog izdvajanja i osamljivanja dvojice ili trojice monaha radi kontemplacije, molitve i - književnog rada.
Srpska petina
Hilandarska imanja u srednjem veku su obuhvatala ogromna područja u Pećkoj i Hvostanskoj oblasti, u Pomoravlju, u Solunskoj i Strumskoj oblasti, a posebno na grčkom poluostrvu Halkidiki. Sredinom 14. veka Hilandar je u samoj Svetoj Gori posedovao gotovo petinu čitavog poluostrva, što znači oko 60 kvadratnih kilometara.
Ekonomski osnov za život Hilandara u srednjem veku je bilo njegovo vlastelinstvo. Od devet sela i drugih davanja u prizrenskom kraju po ktitorskoj povelji Simeona Nemanje iz 1198, vlastelinstvo manastira Hilandara naraslo je tokom 13. i 14. veka u najveći kompleks crkvenog manastirskog poseda srednjovekovne Srbije, "od Soluna do više Paraćina", pišu hroničari.
Početkom 15. veka Hilandar je imao preko trideset metoha sa 360 sela, nad kojima je imao puno feudalno pravo, uz tako znatne sudske, administrativno finansijske povlastice, da je gotovo sačinjavalo državu u državi.
