Alahovi hrišćani na Balkanu (4): Muhamedova brada čuva glavu
Za najraznovrsnije ljudske nevolje tu su i pomoćnici svetitelja. Njima se daju zaveti i zavetni darovi, a to može da bude zastiranje grobova svetih ljudi, koji obično počivaju kraj izvora i pećina. Na grobove se stavljaju komadići tkanine, pale se sveće, čita određen broj molitvi.
Čudotvorna isceljenja su u narodnom islamu, a naročito u sufizmu, zauzimala značajno mesto, i zbog toga se pored glavnog hodočašća, u Meku, hodočaste i grobovi svetitelja. Upravo ovakvo ispovedanje islama, razblaženo paganskim turskim verovanjima i običajima, a još više prihvatanjem svetih mesta, bilo je prihvatljivo i hrišćanima, pa je zahvaljujući njemu, u selima pod osmanlijskom okupacijom bio smanjen jaz između njih i muslimana. Narodu blizak islam ispovedali su derviši, a posebno jedan njihov red, bektašije. Prema Kuranu, prorok Muhamed je jasno odbio da svoje poslanje dokaže čudima - mada su kasniji izveštaji njegov život ukrasili mnogobrojnim bajkovitim detaljima - pa je službeni islam nerado trpeo narodnu varijantu, dok ga vehabije, islamski ekstremisti, strogo zabranjuju.
Isus otkriva lupeže
U Crnogorskoj Krajini pamti se da su se tamošnji muslimani okupljali o Spasovu dane kod crkve Svete Petke i donosili zavete u vuni i siru, pa su tu ceo dan igrali, pevali, veselili se i gađali u nišan, navodi Tomić. On kaže i to, da srpski muslimani čine "denija" (bdenija) po pravoslavnim manastirima "kad im se što krupnije ukrade i zagubi pak da bi bog obejanio (otkrio) lupeža". Pop Vaso Vukotić iz Bara nalazio je "stare bule gdje zorom klanjaju pred crkvom".
Tako su se u prvim vekovima osmanlijske vladavine na Balkanu susreli, i uzajamno delovali jedno na drugo narodno hrišćanstvo, obogaćeno nasledstvom paganstva, i narodni islam u kojem je još bio živ turski šamanizam. Hrišćanstvo, i samo krcato ostacima paganizma, nije moglo da bude sasvim istisnuto već i zbog toga što je pre toga vekovima hvatalo korene. Otuda je među novim muslimanima bilo dosta tajnih hrišćana, koji će dočekati i savremeno doba.
Takvi muslimani su u kućama rado čuvali ikone, pred kojima su noću palili kandila. Poštovali su i ruševine crkava i manastira.
Paša dozidao Hercegovu crkvu
Kada su u prvim decenijama prošlog veka u Kačaničkoj klisuri otkriveni ostaci stare crkve posvećene Svetom Iliji, na praznik ovog sveca, koji se kod pravoslavaca slavi 2. avgusta, a i u druge dane, dolazili su i muslimani. Pristizali su čak iz Štipa, Vučitrna i Prištine da se poklone i učine priloge. A ruski istoričar i etnolog Ivan Jastrebov, koji je osamdesetih godina 19. veka službovao kao diplomata u Prizrenu, zapisao je da su poturčenjaci čak prisustvovali liturgiji, a na dan drugog hrišćanskog sveca Svetog Jovana donosili u crkvu sveće. Od hrišćana su se razlikovali samo utoliko što se prilikom boravka u crkvi ne bi prekrstili. Zna se i da je Sinan-paša Sijerčić, turski zapovednik iz Bosne i Crne Gore, bio dozidao pripratu uz Hercegovu crkvu u Goraždu, gde je bio sahranjen njegov pradeda Radoslav. Sinan-paša Sijerčić je poginuo 1806. kod Šapca u borbi sa Karađorđevom vojskom u velikoj bici na Mišaru.
Srpski etnolog Svetozar Tomić je 1946. zapisao: "Čengići u Sarajevu smatraju Pivski manastir (na crnogorskom severu) kao svoj vakuf, zadužbinu. A priča se da je Smail-aga Čengić, a naročito njegov sin Dedaga, često dolazio u manastir i klanjao pred freskom, koja je, opet, navodno predstavljala Mehmed-pašu Sokolovića, strica mitropolita Savatija i najpoznatijeg Srbina na turskom dvoru (veliki vezir u doba vladavine tri sultana). Dedaga je redovno ostavljao prilog crkvi, a godišnje je davao manastiru izvesnu količinu žita, masla i voska." I razvaline manastira i crkava kod Brodareva posećivali su i pravoslavni i muslimani, prilažući vosak. Na letnjeg svetog Arhanđela skupljalo se stanovništvo iz čitavog srednjeg Polimlja i ostajalo tu po dva dana.