Vek od nastanka Jugoslavije (2): Skupo plaćeno zlatno doba
Istorija Jugoslavije, koja je praktično trajala 73 godine, bila je za jedan ljudski vek vrlo uzbudljiva. Država je nastala na ruševinama Velikog rata, u koju je Srbija unela svoju državnost, ali demografski i ekonomski uništena. Stvorena u Versaju na molbe Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, počela je život kao unitarna monarhija sa porodicom Karađorđević na čelu.
Prvi najviši zakonodavni akt bio je Vidovdanski ustav donesen, kako mu i ime kaže 28. juna 1921, čime je država organizovana u 33 administrativne oblasti, koje su bile teritorijalno, a ne nacionalno određene. Odmah je Ustav izazvao veliki broj negodovanja i izazvao nacionalnu krizu, prevashodno pokrenuvši hrvatsko pitanje. Nacionalna pitanja će biti usud Jugoslavije tokom celog njenog postojanja i na kraju krajeva uzrok njene propasti.
Vreme stradanja
Ustav je važio do 6. januara 1929, kada kralj Aleksandar preuzima ličnu vlast i odgovornost za državu, jer su unutrašanje protivurečnosti i nacionalne svađe blokirale funkcionisanje države. Diktaturi je prethodila možda i najveća kriza u Kraljevini Jugoslaviji.
To je bio atentat u Narodnoj skupštini 20. juna 1928. Tada je radikalski poslanik iz Crne Gore Puniša Račić pištoljem pucao na poslanike Hrvatske seljačke stranke, ranio njihovog vođu Stjepana Radića, koji je preminuo mesec dana kasnije, te ubio njegovog brata Pavla Radića i poslanika Đura Basaričeka. Nakon toga kreću prvi ozbiljni glasovi o želji za samostalnošću Hrvatske.
Zbog političke krize kralj Aleksandar započinje takozvanu šestojanuarsku diktaturu. Ukinuo je Vidovdanski ustav, raspustio Narodnu skupštinu, te zaveo ličnu diktaturu, koju je potom utvrdio Oktroisanim ustavom.
Promenjeno je ime države u Kraljevina Jugoslavija, te umesto 33 oblasti, stvorio devet banovina. Tako je vladao sve do svog ubistva u Marseju 9. oktobra 1934. Nakon atentata koji su počinili bugarski nacionalisti iz VMRO i hrvatske ustaše, vlast preuzima namesništvo na čelu sa njegovim bliskim rođakom knezom Pavlom.
Za kneza Pavla mnogi istoričari navode da je bio jedan od najozbiljnijih državnika sa ovih prostora. Njegova želja da Jugoslavija izbegne pokolj nadolazećeg Drugog svetskog rata nije se ostvarila, upravo zbog otpora Srba. Odbijanje sporazuma od 25. marta sa nacističkom Nemačkom i puč od 27. marta zakucali su sudbinu Jugoslavije.
Užasi Drugog svetskog rata, novih više od milion mrtvih Srba, Jasenovac, ustaški zločini, pokazali su se kao preveliki teret za novu Jugoslaviju, napravljenu na ruševinama zemlje posle ovog sukoba.
Krediti sa Zapada
Nova Jugoslavija, komunistička, stvorena je na zasedanju u Jajcu 29. novembra 1943. Iako je želja zapadnih saveznika, prevashodno Vinstona Čerčila bila da se vrati kralj na čelo države, sa ruskim tenkovima koji su pregazili Balkan, pregažen je i stari poredak, a na vlast dolazi Komunistička partija Jugoslavije, na čelu sa Josipom Brozom Titom.
Ovaj period, druge Jugoslavije, obeležen je najvećim razvojem ekonomije, društva, urbanizacije. Posle raskida sa SSSR 1948, Tito i komunisti okreću se Zapadu, koji ekonomski pomaže ovu državu, da bi je držao podalje od SSSR.
Ovaj period Jugoslavije, između šezdesetih i osamdesetih godina prošlog veka poznat je kao najprosperitetnije doba.
Otvarane su fabrike, sagrađeno je na stotine hiljada stanova, desetine kilometara puteva i pruga... Jeftini krediti sa Zapada omogućili su i eksperimentisanje sa takozvanim samoupravljanjem, što nije pokazalo rezultate kakvi su se očekivali.
Jugoslavija je u to vreme uživala do tada nezapamćeni međunarodni ugled, a "crveni pasoš" je bio nešto čime su se svi ponosili, sa kojim su mogli da putuju širom sveta bez ikakvih problema. Jugoslavija je bila jedan od osnivača Pokreta nesvrstanih, organizacije koja je posle UN okupljala najveći broj država, koje su se borile za mir i poštovanje u svetu.
Po svojoj ulozi u ovom pokretu, Jugoslavija je u to vreme verovatno bila i najpoznatija. Jugoslovenska narodna armija je bila čuvar tekovina revolucije.
Bujanje nacionalizma
Seme raspada te države posejano je već na Brionskom plenumu 1966, kada je sa partijskih i državnih funkcija sklonjen najbliži Titov saradnik Aleksandar Ranković. Njih dvojica su bili glavna brana prenošenja ovlašćenja sa saveznog na republičke nivoe.
Sklanjanjem Rankovića i donošenjem Ustava 1974, Jugoslavija je decentralizovana. Republički i pokrajinski političari u svim republikama dobijaju više ovlašćenja i moći, ali država postaje sve nefunkcionalnija.
Problem Kosova, koji je uz nacionalno pitanje tinjao od nastanka Jugoslavije, doveo je do bujanja nacionalizma.
Padom Berlinskog zida, ali i pre toga, svađe unutar SFRJ postaju sve dramatičnije, vizija Jugoslavije bila je različita od Triglava do Đevđelije, Srbija je htela jaču federaciju, Hrvati i Slovenci labaviju federaciju ili konfederaciju. Nerešena nacionalna pitanja, želje prevashodno Hrvata za svojom državom, pokazali su se kao preveliki izazov za tu SFRJ, koju su uglavnom vodili političari koji nisu bili dorasli tom istorijskom trenutku. Pokušaji SAD i Evrope da se održi ta zemlja propali su vrlo brzo i ona se raspala u krvavom građanskom ratu. Poslednji Jugosloven, može se reći, bio je i poslednji premijer SFRJ Ante Marković.
On je svojim liberalnim reformama i povećanjem zarada pokušao da spasi ovu državu, ali joj već tada nije bilo izbavljenja. Tako je okončan najznačajniji period saživota, prosperiteta i mira koji je postojao na ovim prostorima. Iako je Jugoslavija rasturena, Slovenci, Hrvati, Bošnjaci, Srbi, Makedonci, Crnogorci su i dalje jedni drugima komšije.
Narodi se nisu poznavali
- Jugoslavija je bila prva Evropa za južnoslovenske narode. Glavni pobornici ideje bili su hrvatski intelektualci okupljeni u Ilirskom pokretu, dok su srpski na početku bili podozrivi, smatrajući da iza toga stoji vatikanski plan za preobraćenje pravoslavaca. Za mnoge Srbe Jugoslavija je značila ili Veliku Srbiju pod drugačijim imenom ili, u najmanju ruku, efikasan način da se okupe svi Srbi u jednoj državi. Istovremeno, i u Hrvatskoj i Sloveniji su smatrali da je Jugoslavija proširena Srbija. Jugoslovenski narodi prosto se nisu poznavali.
Pogrešan ugao gledanja
- Mislim da je problem u tome što mnogi na istoriju Jugoslavije gledaju iz perspektive samo njenog raspada, a to je ipak bila zemlja koja je funkcionisala gotovo 100 godina i u kojoj su živeli mnogi narodi i uglavnom dostigli gotovo najviši stepene svog modernizacijskog razvoja. Tvrditi kako je to bio "zaverenički" projekat, što se može često čuti od nacionalističkih tumača istorije, sasvim je neutemeljeno, jer je Jugoslavija nastala iz legitimne onovremene političke težnje o objedinjavanju naroda u jedan politički okvir.
Svojevrsna "ekskurzija"
- Mislim da smo mi u Jugoslaviji mogli da stvorimo mnoge stvari koje inače ne bismo mogli stvoriti, što se tiče izgradnje institucija, poznavanja države. Mi smo bili kao na jednoj studentskoj ekskurziji u Jugoslaviji. Međutim, ona je bila anahrona pojava. Problem Slovenaca i Hrvata bio je što su se našli na pogrešnoj strani u Prvom svetskom ratu, pa su zbog toga morali biti spremni na više koncesija Srbima. Mislim da je ideja jugoslovenstva bila jako raširena među Slovencima, kao i kod Hrvata.
Veštačka tvorevina
- Srpske elite su pogrešile odlukom o stvaranju Jugoslavije. Ideja jugoslovenstva je bila hrvatska i srpske elite su je prihvatile tek mnogo kasnije. Da nije dobro kako je urađeno vidi se i po tome što je vojvoda Živojin Mišić rekao regentu Aleksandru da treba da se prostremo samo tamo dokle je srpski narod, a ne dalje. Umesto toga, stvorili smo jednu državu koja je na samom startu proglašena od Kominterne i Sovjetskog Saveza za veštačku, versajsku tvorevinu i odmah je počelo da se radi na njenom rasturanju.
