Jugoslavija na ruševinama Srbije (2): Evropa spasava Srbe
"Veleizdajnički" proces u Zagrebu je na optuženičku klupu stavio 53 istaknuta Srbina iz Hrvatske, a tužilac je svojim zahtevima zapanjio svu naprednu javnost.
Ocenjujući ponašanje vlasti, a naročito postupke tadašnjeg hrvatskog bana Pavla Rauha u vreme najintenzivnije antisrpske propagande, ugledni istoričar i akademik Vasilije Krestić je utvrdio. "Da Srba (u Hrvatskoj) nije bilo oko 700.000, Rauh bi ih najradije sve pobio. Međutim, kako je taj broj bio pozamašan, izjavio je da to nije moguće učiniti. Sama pomisao na fizičko uništenje Srba, kao i rasprava koju je Rauh vodio o tome sa svojim istomišljenicima najbolje svedoči o protivsrpskom raspoloženju koje je vladalo u krugu oko tadašnjeg hrvatskog bana i Josipa Franka. Zadojeni bolesnom mržnjom, oni su bili na pragu genocidnih zlodela".
Masarik diže glas
U takvom političkom ambijentu otpočeo je 1909. tzv. Veleizdajnički proces u Zagrebu. Na optuženičku klupu izvedena su 53 pripadnika srpskog naroda na čelu sa Adamom i Valerijanom Pribićevićem, rođenom braćom uglednog srpskog političara iz Hrvatske Svetozara Pribićevića. Optužba protiv okrivljenih, kako iznosi Krestić, "bila je više politički pamflet, nego pravni akt", a državni tužilac je tvrdio da se "u kraljevinama Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, te Bosni i Hercegovini, propagira i uzgaja misao velikosrpske države, a onda da se podignućem sveopće revolucije u ovim zemljama i, uz vojenu snagu Kraljevine Srbije i Kneževine Crne Gore, ove kraljevine i zemlje otrgnu od Austrougarske monarhije i prisajedine Kraljevini Srbiji i tako stvori jedna srpska država pod žezlom kralja Srbije Petra Prvog Karađorđevića".
Državni tužilac je na kraju svog dugog izlaganja zatražio da se svi otpuženi osude na smrt vešanjem. Javnost je bila zapanjena, a Tomaš Masarik, ugledni univerzitetski profesor i političar, potonji predsednik Čehoslovačke, koji je sa velikom pažnjom patio ceo tok suđenja bio je zgranut takvim "monstruoznim zahtevom tužioca". On je digao na noge političke i naučne krugove, ne samo u Austrougarskoj, nego i van nje.
Upotrebio je svoj naučni autoritet, ali i položaj poslanika u Austrougarskom parlamentu i sa skupštinske govornice obratio se celoj Evropi: optužio je sudske vlasti u Austrougarskoj, odnosno Hrvatskoj, i pred javnost izneo celu pozadinu ovog slučaja. U završnoj reči je rekao:
"Ja se nadam da neće biti ni jednog poslanika, ni jedne stranke u ovoj kući koji će glasati makar indirektno za ovu političku i kulturnu sramotu, za ovaj takozvani Veleizdajnički proces".
Njegove reči naišle su na odjek u mnogim naučnim i političkim centrima širom starog kontinenta. Zbog oštrih protesta evropske javnosti Sudsko veće u Zagrebu nije prihvatilo zahtev državnog tužioca nego je optuženima izreklo vremenske kazne. Ali, ni ovakva presuda nije ostala na snazi, jer je austrougarski car Franja Josif bio prinuđen da zbog "velike galame u svetu" sve optužene pomiluje. Desetak godina posle upozorenja Milovana Milovanovića da je rizično ujedinjenje jugoslovenskih naroda i šest godina posle veleizdajničkog procesa u Zagrebu gde su Srbi označeni kao remetilački faktor na Balkanu, u srpskoj skupštini je izglasana Niška deklaracija, koja poziva na ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca. U novijoj srpskoj istoriji ne postoji nijedan politički dokument koji je imao tako kratak sadržaj, a tako sudbonosne posledice po srpski narod.
Deklaraciju je, na predlog srpske vlade, na čijem se čelu tada nalazio Nikola Pašić, izglasala Narodna skupština 7. decembra 1914. u jeku jedne od najsudbonosnijih ratnih operacija za vreme Prvog svetskog rata, Kolubarske bitke. Još dok se nije znao ishod ove bitke u kojoj se rešavalo pitanje opstanka srpskog naroda, političari okupljeni u Nišu doneli su odluku koja je označila nastanak Kraljevine Jugoslavije i nestanak sa političke scene Kraljevine Srbije.
Noseći pasus dokumenta o kome je reč glasi: "Vlada Kraljevine Srbije smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak, da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja, koje je, u trenucima, kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neslobodne braće Srba, Hrvata i Slovenaca".
Istoričari još tragaju za odgovorom na pitanje, šta je navelo srpsku vladu, kao i najuglednije srpske političare i javne radnike da, u trenutku kada se još nije znalo za sudbinu Srbije, razmišljaju o stvaranju Jugoslavije, koju je veliki pesnik Jovan Dučić, baš zbog njenog problematičnog nastanka, nazvao "državom fatamorganom".
Iako pouzdano ne znamo zašto je tako brzo doneta odluka o stvaranju nove države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS), danas dobro znamo kako je ona stvarana. Iz istorijskih dokumenata se vidi da zbog veoma kratkog vremena - jer je od objave rata prošlo nepunih pet meseci - srpska vlada, koja je u ratnim okolnostima zasedala u Nišu, nije bila u mogućnosti da pripremi ozbiljnije obrazloženje predloga o potrebi stvaranja nove države, Jugoslavije.
Osim toga, kako tvrdi istoričar Andrej Mitrović "nametnuti oružani sukob zatekao je Srbiju bez potrebnih političkih i programskih osnova" na kojima bi se mogla graditi nova država. I zaista, srpska vlada, predlažući narodnim poslanicima usvajanje Niške deklaracije, pred njih nije iznela nikakav materijal, odnosno elaborat u kojem bi se dala celovita analiza političkih, ekonomskih, kulturnih i drugih razloga za predloženo ujedinjenje.
Što je još čudnije, vladin predlog, koji se sa današnjeg stanovništva može smatrati kao jedan od najsudbonosnijih u srpskoj istoriji, narodni poslanici su prihvatili jednoglasno i bez diskusije. U pripremi ovog istorijskog skupštinskog zasedanja i izradi Niške deklaracije učestvovalo je više srpskih političara i uglednih intelektualaca, među kojima su bili Nikola Pašić, koji je koordinirao pripreme za skupštinsko zasedanje, kao i Jovan Cvijić, Slobodan Jovanović, Aleksandar Belić i drugi.
Fatalni previdi
Opredeljujući se za stvaranje Jugoslavije, srpski političari su prevideli nekoliko činjenica koje su se pokazale kao fatalne za novu državu. To se pre svega odnosi na konfesionalne razlike između budućih članica jugoslovenske zajednice, kao i protivljenje većine hrvatskog naroda da se osnuje zajednička država sa Srbima. O nepoznavanju prilika u pogledu verskih odnosa između budućih članica nove države, svedoči istaknuti istoričar i akademik Milorad Ekmečić, koji kaže da "u Evropi nije postojao primer da su katolici i pravoslavni živeli zajedno u jednoj harmoničnoj demokratskoj državi.
Gde god su zajedno živeli, ujedinjavala ih je nevolja autokratskih režima nad njima, kao u Rusiji i Turskoj". Posle usvajanja Niške deklaracije počelo je ubrzano stvaranje nove države na Balkanu, Kraljevine Jugoslavije. Tome je doprinelo i formiranje Jugoslovenskog odbora, kao i održavanje Krfske, Ženevske, Londonske i drugih političkih skupova.
Supilova iskrenost
Srpske političare nije, izgleda, zabrinjavalo ni saznanje da je želja za ujedinjenjem sa Srbijom bila prisutna samo u određenim intelektualnim krugovima u Hrvatskoj i da njihovo oduševljenje za novu slovensku državu nije delila većina hrvatskog naroda. Na to ukazuje razgovor ruskog poslanika u Srbiji grofa Grigorija Trubeckog i Frana Supila, hrvatskog političara, prilikom njegovog boravka u Nišu, početkom 1915. godine. Na pitanje Trubeckog da li je hrvatski narod za državno jedinstvo sa Srbijom, Supilo je odgovorio: "Današnja generacija u većini nije..."
|
