Arheološka karta Sandžaka: Istorija u korovu

Malo je krajeva u Srbiji, Evropi i svetu u kojima je, na relativno malom prostoru, kao što je trougao opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin, skoncentrisano toliko svedoka burne prošlosti, spomenika kulture i lokaliteta koji govore o istoriji ne samo Starog Rasa, i ne samo Srbije, već i cele bivše Jugoslavije i Balkana.

Petrova crkva

 

Svu tu istoriju duže od tri decenije, radeći u raznim istraživačkim timovima i sa najpoznatijim imenima srpske arheologije, često kao i rukovodilac raznih arheoloških projekata, otkrivala je, a nedavno pretočila i u izuzetnu knjigu "Arheološka karta Novog Pazara, Sjenice i Tutina", Dragica Premović Aleksić, direktor Muzeja Ras u Novom Pazaru i uvaženi arheolog, koja je na 600 strana stručno opisala 1.500 lokaliteta u ove tri opštine, od najpoznatijih kao što su Petrova crkva i Stari Ras do starih seoskih grobalja, koja narod često naziva i latinskim ili grčkim, raznih duvarina i ostataka nekadašnjih naseobina.

U knjizi "Arheološka karta Novog Pazara, Sjenice i Tutina" autorka navodi da u ovom delu jugoistočne Srbije, gde su Nemanjići stvarali prvu srpsku državu i odakle je ponikao Sveti Sava, skoro svaki kamen jeste istorija.

Dragica Premović Aleksić

Dragica Premović Aleksić ističe da je sve počelo 1951. godine kada su dvojica poznatih srpskih arhitekata Đurđe Bošković i Stefan Vulović prvi obišli i evidentirali poznate lokalitete u ovom kraju.

Usledilo je potom 1965. godine formiranje Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu čiji su arheolozi decenijama radili na ovom području, a još temeljnija istraživanja počela su od 1978. godine kada je Unesko uvrstio Stari Ras, Sopoćane, Petrovu crkvu i Đurđeve stupove na listu svetske kulturne baštine. Puno se radilo i još se radi i na spomenicima islamske arhitekture.

Za više od tri decenije pregazila je Dragica Premović Aleksić oko 2.300 kvadratnih kilometara, nema čuke, njive, šume, brežuljka ili vrha za koji su postojale naznake da krije deo istorije, a da ga ona nije registrovala, obišla, snimila i stručno obradila.
Najviše lokaliteta, čak 651, otkrila je i obradila na području Novog Pazara, 460 ih je u Sjenici, 415 na području Tutina.

Najstariji trag života Dragica je zabeležila u Smolućkoj pećini kod Tutina gde su pronađeni nalazi iz praistorije, odnosno iz starijeg kamenog doba, zatim u Naprelju kod Novog Pazara, gde ima ostataka iz mlađeg kamenog doba i na Dojeviću, takođe kod Novog Pazara, gde su pronađeni ostaci stari 6.000 godina pre nove ere.

Ali, najbrojniji i najvredniji su, svakako, lokaliteti koji svedoče o srednjovekovnoj istoriji ovog kraja, počev od sopoćanskih fresaka, kula na Đurđevim stupovima i zidina na drevnom Jeleču. Samo na području novopazarske opštine pronađeni su ostaci 276 srpskih grobalja, 130 crkava, tri manastira, 26 tvrđava, šest kula, 109 naselja i 14 rudnika.

Autorka ove knjige upozorava da se tragovi prošlosti često iz nemara ili neznanja uništavaju, a neretko se dešava da vlasnici imanja na kojima se nalaze stara groblja ili ostaci crkava iskopaju nadgrobne ploče i ugrađuju ih u pragove svojih štala ili uziđuju u temelje kuće.
- Ovu knjigu trebalo da imaju preduzeća za puteve, zavodi za urbanizam i projektanti kako bi znali gde se šta od prošlosti nalazi i da bi vredne lokalitete ne vreme zaobišli i sačuvali - poručuja autorka.

U poslednjih dvadesetak godina znatno je, sa obrazloženjem da za arheologe nema novca, smanjen intenzitet arheoloških istraživanja u Novom Pazaru i Deževskoj dolini gde su se nalazili Nemanjina saborna crkva i dvor gde se rodio Sveti Sava. Prvi put Deževska dolina detaljnije je istraživana tokom 1978. i 1979. godine, osamdesetih godina radovi su delom intenzivirani, a potom su ponovo stali.

Radovi su zaustavljeni i na lokalitetu Gradina kod Novog Pazara gde je, kako tvrdi akademik Jovanka Kalić, bilo najznačajnije utvrđenje Starog Rasa. Sve što je iskopano sada zarasta u korov, put do lokaliteta je odnela vode, pa je Gradina nedostupna turistima i poštovaocima starina.