Crkva Svetog Đorđa u Podgorici: Svedok minulog milenijuma
Kad se krajem 1944. godine nad Podgoricom konačno izbistrilo nebo i slegli oblaci prašine i dima, u ruševinama i pustoši potpuno uništenog grada nad kojim su za tri i po godine rata i okupacije, eskadrile bombardera, što nemačke i italijanske, što savezničke, čak 72 puta izručile svoj smrtonosni tovar, samo tri građevine su, kažu, "ostale na nogama" i bez vidnijih oštećenja-drevna crkva Sveti Đorđe pod Goricom, pet-šest vekova mlađa sahat-kula u Staroj Varoši i nova zgrada Gimnazije na obali Morače, nedaleko od čuvenog, takođe srušenog, Vezirovog mosta.
Zgradu Gimnazije je doduše pogodilo nekoliko manjih projektila, ali je masivna građevina, dovršena koju godinu uoči rata, s moćnim betonskim pločama i armiranim stubovima, to podnela, a crkva i sahat-kula su nekim čudom ostale netaknute.
Tako su preživela dva izuzetno dragocena spomenika duhovnosti i kulture ovog teško ranjenog grada, od kojeg je, po nedvosmislenim podacima, samo Drezden više bombardovan i više razaran u Drugom svetskom ratu.
"Podgoričko jevanđelje" u Petrogradu
Zvono sa crkve smeštene na južnoj padini brdašca Gorica i danas odjekuje, iako je reč o možda najstarijoj pravoslavnoj bogomolji u Crnoj Gori:
- Potiče iz dukljanskog perioda ili iz vremena neposredno pre njega - veli istoričar dr Božidar Šekularac, koji time potkrepljuje pretpostavke da je stara svih 1.000 godina, odnosno da je sagrađena u 10. ili 11. veku.
Nije je zaboravio ni Božidar Vuković
O starosti i značaju crkve Sveti Đorđe govori i činjenica da je u svom testamentu 1530. godine spominje i čuveni Božidar Vuković Podgoričanin, prvi srpski štampar i izdavač, koji se u beli svet otisnuo iz nekadašnjeg podgoričkog sela Đulići, ni kilometar udaljenog od ovog hrama, i u Veneciji se proslavio kao štampar, ali nikad nije zaboravio rodni kraj: Manastiru zvanom "Sveti Đorđe" u Podgorici ostavljam deset dukata za izgradnju i ostavljam svešteniku, popu Radiću, jedan felon i jedan stihar za služenje liturgije i četiri dukata da mi odsluži toliko liturgija...
Crkva je sagrađena u preromaničkom stilu, odnosno, kako je to davno zapazio glasoviti Aleksandar Deroko, ima sve odlike srednjovekovnih crkava u Dalmaciji.
On na osnovu toga zaključuje da je crkva Sveti Đorđe nekada bila katolička bogomolja i da je pravoslavnom postala u vreme kad su Zetom vladali Nemanjići. Na tu pretpostavku oslonjeno je i predanje da je upravo u ovoj crkvi i kršten Stevan Nemanja, jedan od najznamenitijih izdanaka ove dinastičke loze, za kojeg su mnogi istoričari, i vema dugo, dokazivali da je i rođen u Podgorici, odnosno u tadašnjoj Ribnici.
- Na starost crkve Sveti Đorđe - kaže hroničar Veselin Konjević - ukazuje i "Podgoričko jevanđelje", pisano u ovoj crkvi, koje se danas nalazi i čuva u jednoj biblioteci u Petrogradu.
Nemanjin dvor - turska tvrđava
I u istoriji i u tradiciji Podgorice odvajkada je bilo uvreženo mišljenje da su ostaci tvrđave na levoj obali reke Ribnice, na samom ušću u Moraču, u stvari ostaci tvrđave i dvora u kojem je Stevan Nemanja ugledao svet. U novije vreme, međutim, "novoistoričari" i "revizori" istorije grlato dokazuju da su to zidine turskog utvrđenja, da sve to nema nikakve veze sa Nemanjom, pa je stoga promenjeno čak i ime bulevara na desnoj obali Ribnice koji je dugo nosio ime Nemanjina Obala.
Bilo kako bilo, tek svakako je nesumnjivo da je reč o veoma staroj, ako ne i ponajstarijoj pravoslavnoj bogomolji u Crnoj Goru, koja je u dugim zemanima doživljavala svakovrsne promene, rušenja, obnove i dograđivanja. Crkva je, inače, podignuta na uzanom platou na rubu starog groblja podno Gorice, koje je sve do šezdesetih godina prošlog veka bilo i glavno podgoričko gradsko groblje.
Prilikom obnove i dogradnje crkve, utvrđeno je da ona, u stvari, počiva na temeljima neke još starije bogomolje, a to što je pre nekoliko godina prilikom izgradnje južne tribine obližnjeg stadiona Budućnosti otkriveno više starih grobnica, među njima i jedna klasična antička nekropola, istoričara Božidara Šekularca navodi na zaključak da i one zidine, odnosno temelji neke građevine otkriveni pored crkve Sveti Đorđe verovatno datiraju iz antičkih vremena.
Kultno mesto okupljanja
Današnji oblik crkva je, izgleda, dobila tridesetih godina prošlog veka kada su obavljeni zamašni radovi na njenoj obnovi i dogradnji. Tada je pored crkve podignut i visoki zvonik sa dva zvona, zadužbina hadži-Bogdana i hadži-Stefe Čađenović, dok su ikonostas u crkvi, u kojoj su, inače, do danas sačuvane uglavnom freske posvećene svetom Đorđu, pola veka ranije oslikali živopisci, braća Đinovski.
Iako su u novije vreme sagrađene brojne nove i obnovljene i "oživele" druge stare crkve i manastiri u podgoričkoj kotlini, iako je u srcu nove Podgorice podignut i monumentalni, velelepni saborni hram Hristovog Vaskrsenja, stara crkva pod Goricom je i dalje kultno mesto okupljanja, ne samo vernika i ne samo pravoslavaca, a svakako najveće, najmasovnije sabranje naroda ovde se već gotovo 20 godina dešava na srpsku Novu godinu, odnosno 13. januara uveče.
Odmazda ulema
Najveću poharu i razaranje crkva Sveti Đorđe je doživela 25. maja 1855. godine kada je na nju, dok je vršena obnova i uređenje, kidisala velika grupa razjarenih turskih fanatika, ulema, odnosno veroučitelja, sa tadašnjim glavnokomandujućim čovekom u turskoj Podgorici, Ali Spahijom. Iz zapisa o tome, koji je ostavio tadašnji francuski konzul u Skadru Ijasent Ekar, vidi se da razularena gomila tom prilikom nije poštedela ni grobove oko crkve.
