Srbi, prvi logoraši u Evropi
Monstruozna vladavina nacističkog firera Adolfa Hitlera upamćena je, između ostalog, i po sistematskom uništenju Jevreja, Slovena i antifašista u logorima širom Trećeg rajha. Plansko uništenja čitavih naroda bilo je precizno organizovano, pa su mnoge potonje generacije odrastale pod utiskom da logori smrti nisu ni postojali dok se u velikom germanskom narodu kao vođa nije zapatio Adolf Hitler, neostvareni slikar, rodom iz austrijskog pograničnog grada Braunau.
I to je zamka u koju upadaju svi oni koji sporo pamte, a brzo zaboravljaju, u čemu su Srbi kroz svoju istoriju često prednjačili. Recimo, Mauthauzen, za kojeg prosečan čitalac zna iz Drugog svetskog rata, bio je logor i u Prvom svetskom ratu, a nalazi se svega stotinak kilometara od Hitlerovog rodnog mesta. Od 40.000 zatvorenika u ovom logoru, 15.000 su bili Srbi, od kojih je umrlo više od pola - 8.256.
Kako to život do apsurdnosti ume da uredi - stotinak godina od stradanja srpskih logoraša u Mauthauzenu, u lepoj varošica Braunau, Srbi su jedni od zastupljenijih gastarbajtera.
- Austrougarska carevina je tokom Prvog svetskog rata, kao niko tako pre toga, masovno koristila logore za svoje ratne ciljeve po čemu je prednjačila u odnosu na druge Centralne sile. Logore je osnivala posebno za svaku naciju: Srbe, Ruse, Italijane, Rumune, Francuze, Britance... To su kasnije radile i Nemačka i Bugarska, a jedan broj logoraša prebacivali su i u Tursku - objašnjava dr Mirčeta Vemić, naučni savetnik Geografskog instituta SANU u penziji, koji se bavio istraživanjem masovnog umiranja Srba u logorima.
Nikad popisani
Hitlerovi zemljaci Austrijanci prve koncentracione logore u Velikom ratu namenili su upravo za Srbe, čiju su zemlju napali i okupirali i tako otpočeli Prvi svetski rat. Na samom početku carevina šalje srpske ratne zarobljenike u tzv. prolazne logore, kao što bili Arad, Neđmeđer, Nežider i Boldogasonj. A najpoznatiji logori u kojima su bili utamničeni bili su već pomenuti Mauthauzen, Hajnrihzgrin ili Jindrihovice na češkom, Šopronjek i Braunau.
Za razliku od drugih nacija, sa srpskim ratnim zarobljenicima masovno su odvođeni i civili - dece, žene, starci.
Zašto su civilizovani Austrijanci odvodili i nejač, Vemić objašnjava neprijateljskim stavom bečkog dvora, vlade i generalštaba prema Srbima.
- Još je istoričar Vladimir Stojančević zapazio da se okupacijom Srbije 1915. "stara teorijska aksioma austro-ugarske politike i dipomatije o "velikosrpskoj opasnosti" po dvojnu monarhiju, pretvorila u praktičnu egzekutivu za njeno uklanjanje svim raspoloživim sredstvima. S takvim odnosom prema istočnom susedu, politika interniranja i ustanova logora smatrane su efikasnim sredstvom za sprovođenje krajnjih ciljeva Beča - objašnjava Vemić.
U Arhivu Srbije može se naći dokument iz 1921. godine koji potvrđuje da je u logoru Arad najstariji umrli logoraš bio Jakov Vujičić iz Nevesinja koji je umro u 101. godini, a najmlađi jednogodišnji Toma Sprema iz Zavidola, takođe mesta u Hercegovini. Ovaj podatak nam ukazuje i na to da su Austrijanci bili surovi ne samo prema građanima okupirane Srbije, već i prema svojim državljanima koji su bili deo Austrougarskog carstva, ali su imali jednu falinku - bili su etnički Srbi, narod protiv koga je velika carevina ratovala.
Izum Amerikanaca
Prve logore u ratne svrhe koristile su Amerikanci u građanskom ratu (1861-1865), Španci na Kubi tokom njene kolonizacije (1895), potom Britanci u anglo-burskom ratu (1899-1902) u južnoj Africi i Nemci prilikom gušenja ustanka u Namibiji (1904).
Nažalost, posle rata, na mirovnoj konferenciji u Parizu srpska kraljevina nije na pregovarački sto stavila i podatke o stradalim Srbima u tadašnjoj Austrougarskoj carevini, već samo one o ubijenim i utamničenim građanima svoje države.
Popisivanje logoraša trajalo je sve do Drugog svetskog rata i nikada nije završeno, a prema raspoloživim podacima vidi se da je u njima umro svaki treći ratni zarobljenik i skoro svaki drugi internirani civil.
Pokvarena politika Beča
- Prema službenim procenama Vlade Kraljevine Srbije s kraja rata, 1918, u logorima AU bilo je oko 150.000 ratnih zarobljenika, tačnije 147.677, od čega je 50.000 pomrlo, dok je ukupan njihov broj, računajući tu i Bugarsku i Nemačku - iznosio 182.000. Takođe je procenjeno da je u Austrougarskoj bilo internirano 50.000 civila, od kojih je u logorima umrlo 20.000 - navodi Vemić, ističući da mnogi istoričari smatraju da je realan broj bio veći.
Zašto se o koncentracionim logorima Austrougarske carevine u vreme Prvog svetskog rata malo zna, objašnjava i istoričar Predrag Marković.
- Austrijanci sve vreme vode pokvarenu politiku - da su oni drugačiji, da nisu oni krivi, nego su krivi nacisti, a zapravo mnoge tekovine kasnijeg, nacističkog režima zapravo su austrougarski izum. Mnogi rukovodioci nacista bili su Austrijanci, uključujući i samog Hitlera.
Prema njegovim rečima, razlog je i taj što ti logori nisu bili tako užasni kao koncentracioni logori u Drugom svetskom ratu i u njima su ljudi umirali uglavnom od gladi i bolesti, a nisu istrebljivani, tako da je potonja mnogo dramatičnija nacistička priča, pokrila prvu, onu iz vremena austrougarskog cara.
A kakvi su bili nehumani uslovi u logorima možemo pogledati na primeru logora Jindrihovice, jednog od najvećih u Velikom ratu. U njemu je bilo zatočeno oko 66.000 logoraša, a najviše je bilo Srba - 40.000, uglavnom iz šumadijskog i valjevskog kraja.
I Bora Stanković zatočenik
Čuveni socijalista, borac za jednakost među ljudima i nacijama, protivnik ratnih kredita Kraljevine Srbije Dimitrije Tucović bio je jedno kratko vreme zatočen u logoru Jindrihovice. Na sreću, njega su španski socijalisti oslobodili uz pomoć Crvenog krsta. I čuveni pisac Bora Stanković bio je jedno vreme zatočen u logoru. Kao poslanik Ministarstva vera povlačio se iz Niša pred nadolazećim okupatorom, ali su ga u Podgorici Austrougari uhapsili i odveli u logor Derventu. Kasnije je uz pomoć prijatelja bio pušten.
Logoraši su gradili rezervoar za vodu, kamenolom i hemijsku fabriku u Sokolovcu, gradu udaljenom 30 km od Jindrihovica. Tu razdaljinu su prelazili peške, u oba pravca. Iscrpljeni, bez adekvatne hrane i medicinske pomoći masovno su obolevali i umirali. Dnevno i do 40 zarobljenika.
Ništa bolje nije bilo ni u drugim logorima širom carevine. Profesor Đorđe Stanković navodi da od 1.823 studenta, koliko je Beogradski univerzitet imao na početku rata, njih 528 internirano je u koncentracione logore. U logoru Braunau iz Srbije je bilo internirano oko 5.000 dečaka starosti od sedam do 15 godina. Polovina ih je umrla.
