Naši naučnici za večnost (1): Rat ukinuo priznanje
Kada je veliki srpski fizičar i hemičar Pavle Savić sa francuskom naučnicom Irenom Žolio Kiri 1938. u Parizu otkrio izotope poznatih elemenata bombardovanjem atoma urana sporim neutronima, svetska slava bila mu je zajamčena. Dvoje naučnika, srpski i francuski, bili su već viđeni za dobitnike Nobelove nagrade, ali je izbio Drugi svetski rat.
Ova, najčuvenija nagrada u istoriji civilizacije, nije dodeljivana nekoliko godina, a kada je ponovo ustanovljena, pripala je samo Nemcu Otu Hanu 1944. godine. On je dokazao pretpostavku Savića i Kiri da je radioaktivnost poticala od hemijskog elementa lantana.
Pavle Savić je rođen 1909. u Solunu. U Beogradu je 23 godine kasnije diplomirao fizičku hemiju na Prirodno-matematičkom fakultetu. Pošto je bio jedan od najboljih studenata, zapao je za oko profesoru Dragoljubu K. Jovanoviću, nekadašnjem saradniku slavne Marije Kiri. On ga je uzeo za asistenta na katedri za fiziku na Medicinskom fakultetu.
Savić je s profesorom Jovanovićem objavio svoj prvi naučni rad o kalorimetrijskom merenju apsorpcije gama-zračenja radijuma. Opet zahvaljujući Jovanoviću, mladi fizičar je 1935. dobio šestomesečnu stipendiju vlade Francuske za naučno usavršavanje na svetski poznatom Institutu za radijum, čiji je osnivač, razume se, bila Marija Kiri.
Njena kći, Irena Žolio Kiri, predložila je Saviću da radi s njom na problemu porekla radioaktivnosti koje nastaju neutronskim ozračenjem urana, a koje je godinu dana ranije zapazio italijanski fizičar Enriko Fermi. Savićeva stipendija se protegla na pet godina. Svetski ugled je stekao kada je sa Kirijevom mlađom 1937. u Parizu došao do već pomenutog senzacionalnog otkrića, i ono je objavljeno septembra naredne godine.
Istim problemom se bavila i grupa nemačkih naučnika koju je u Berlinu predvodio Oto Han, poznati radiohemičar. On je napisao pismo nobelovcu Žan-Frederiku Žoliju, Ireninom suprugu, u kojem ga moli da nagovori autore da poreknu ove "nemoguće i pogrešne rezultate", jer će u protivnom biti "prinuđen da ih opovrgne, a to bi mu bilo neprijatno".
Energija za bombu
Fisija je proces čija se energija i dan-danas koristi za proizvodnju električne energije u nuklearnim reaktorima, ali ju je svet upoznao najpre kroz atomsku bombu. Savić je početkom 1939. godine učestvovao i u merenju neutronskog efikasnog preseka za fisiju urana, što je kasnije postala osnova za proračun lančanih reakcija u nuklearnim reaktorima i nuklearnom oružju.
Dvoje naučnika rezultate nisu demantovali, a Han je na kraju januara 1939. morao da prizna da su rezultati ispravni. Pored ovoga, ustanovili su da je jedna druga radioaktivnost vezana za susedni element barijum. To je bilo otkriće nuklearne reakcije koja je ubrzo dobila naziv fisija.
