Povodom otvaranja Narodnog muzeja (3): Solunci sačuvali Jevanđelje
Narodni muzej osnovan je 10. maja 1844. ukazom tadašnjeg načelnika Ministarstva prosvete Jovana Sterije Popovića. Čuveni komediograf, rodom iz Austrougarske, želeo je da se u kneževskoj Srbiji koja se tek oslobađa turskog nasleđa, a po uzoru na organizovane evropske države, na jednom mestu "saberu starine" i "za potomstvo sačuva".
U početku skromno, sa svega 79 zavedenih predmeta (novci, povelje, rukopisne i štampane knjige, pečati, posude i statue), muzej je godinama bogatio zbirku. Tako je 1850. godine muzeju predat portret Trajanovog oca, pronađen u Kostolcu.
Na dvadesetogodišnjicu postojanja organizovana je prva muzejska postavka, a prvi "pokazivač" muzeja bio je izvesni Toma. Zabeleženo je da je te 1873. muzejske eksponate došao je da pogleda 401 posetilac.
Sudbina muzejske postavke pratila je i burnu istoriju srpskog naroda, pa je samo 18 godina od osnivanja izvršena i prva evakuacija muzejskog fonda zbog oružanog napada Turaka.
Radio za vreme okupacije
Zanimljivo da je u vreme nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu Narodni muzej sve vreme bio otvoren za posetioce, dok je 1999. godine u vreme NATO bombardovanja, stalna postavka bila povučena.
U Prvom svetskom ratu, Austrougari su bombardovali zgradu muzeja, kasnije se pravdajući da su za cilj imali zgradu Beogradskog univerziteta jer se u njoj nalazila radio stanica, te da je susedna zgrada, u kojoj je smešten muzej, bila koletaralna šteta.
Muzej se tada nalazio u kućama koje je Ministarstvo otkupilo od trgovca Miše Anastasijevića i braće Veličković, tik uz Kapetan-Mišino zdanje, gde je bio Beogradski univerzitet. Muzejski predmeti nisu bili spakovani, pa su već u prvim mesecima rata mnogi vredni eksponati oštećeni ili trajno izgubljeni.
Kašaninovo pešačenje
Jedan od najznačajnijih upravnika Narodnog muzeja bio je Milan Kašanin. On je "krivac" što je Narodni muzej otkupio Renoarovu "Kupačicu", a četiri godine kasnije 1939. i Monevu sliku "Ruanska katedrala". Milan Kašanin, likovni kritičar i književnik, ubedljivi istoričar umetnosti, bio je upravnik Muzeja kneza Pavla, kako se tada zvao Narodni muzej, u periodu 1935-1944. godine. Zabeleženo je da je za sve godine rata Kašanin pešice dolazio iz Žarkova da bio obilazio muzejsku postavku u Novom dvoru, koji je odlukom kralja Aleksandra 1933. godine ustupljen muzeju.
Kad je rat završen od sačuvanih i prikupljenih predmeta muzejskog fonda mnogo toga je nedostajalo ili uništeno u bombardovanju, između ostalog i čuveni Kličevački idol (figura paganskog božanstva iz bronzanog doba) i Arijadnin pehar, koji će pola veka kasnije biti vraćen i to iz državnog muzeja Šarlotenburg u Berlinu.
Oštećeni su i poklon-zbirka grčkih terakota kralja Milana, vinčanske figurine, preistorijske posude, rimsko staklo, dela srpskih slikara od Đorđa Krstića do Đorđa i Paje Jovanovića.
Eksponati koji nisu ostali pod ruševinama spakovani su i krenuli u egzodus sa narodom i vojskom, a solunski borci sačuvali su Miroslavljevo jevanđelje.
Karađorđeva kubura u Zagrebu
Upravnik muzeja u vreme Prvog svetskog rata bio je profesor Miloje Vasić. Kad je video da Austrijanci ne prezaju od uništenja srpskog nacionalnog kulturnog blaga, on je službenika Antu Mudrovičića zadužio da spakuje od bombarodvanja "preživele" umetničke predmete. Ovaj je to uradio besprekorno, a sanduci su sa srpskom vojskom 1915. krenuli za Skoplje. Završili su u Kosovskoj Mitrovici, gde ih je zaplenila okupatorska vojska. I pre Austrijanaca, blago se razvlačilo, pa se u posleratnom periodu Karađorđev jatagan, potprašnica, kubura i fišeklija pronađeni u - Zagrebu!
Svi zlatni i dragoceniji primerci srebrnog i bronzanog novca takođe su nedostajali. Posle rata se vodila polemika između srpske i austrijske strane ko je opljačkao blago. Ispostaviće se da su najodgovorniji za devastaciju naših kolekcija bili austrijski kapetan Kosta Herman, bivši upravnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, i Ivan Kovačić, upravnik svih institucija kulture u Beogradu za vreme okupacije. Posle rata, u Kovačićevom stanu u Zagrebu, nađen je veći broj drvenih sanduka sa predmetima državnog inventara Kraljevine Srbije.
Pred kraj rata 1944. godine, menja ime u Umetnički muzej. Stari naziv - Narodni muzej, kao centralni muzej Srbije, vraćen je 1952. godine, a godinu dana kasnije, muzej se useljava u današnju zgradu na Trgu Republike koja je izgrađena još 1902. za potrebe Hipotekarne banke.
Prva rekonstrukcija zgrade muzeja obavljena je 1964. i trajala je svega dve godine, za razliku od ove poslednje koja se odužila na deceniju i po čekanja da se sa velelepnog zdanja uklone skele, majstori isele, a za posetioce konačno otvore vrata.
