Jugoslavija na ruševinama Srbije (3): Troimena greška
Još pre usvajanja Niške deklaracije 7. decembra 1914, kojom je ozvaničena težnja najuglednijih srpskih političara i intelektualaca da se stvori zajednička država Srba, Hrvata i Slovenaca, predsednik srpske vlade Nikola Pašić je preduzeo niz mera kojima je hteo da udari temelje te nove državne tvorevine, na ruševinama Kraljevine Srbije.
Pašiću je bilo jako stalo da se u evropskim krugovima, a naročito među državama Antante, Rusije, Francuske i Engleske, stvori utisak da su Srbi, Hrvati i Slovenci koji žive u Austrougarskoj spremni da se posle završetka Prvog svetskog rata ujedine sa "svojom braćom u Srbiji." Zato je pokrenuo akciju za okupljanje predstavnika ova tri naroda, koji su po izbijanju rata emigrirali u neke evropske zemlje, kako bi od njih bilo stvoreno političko telo koje bi "reprezentovalo južnoslovenske narode u Austrougarskoj."
Sumnjivi Jugosloveni
Tako je već 30. juna 1915. u Parizu osnovan Jugoslovenski odbor koji je trebalo da u savezničkim zemljama propagira ciljeve iz Niške deklaracije, t.j. da se zalaže za ujedinjenje "jednog troimenog naroda", kako je to Pašić voleo da kaže. U Jugoslovenskom odboru Hrvate su, između ostalih, predstavljali Ante Trumbić, narodni zastupnik iz Splita, Frane Supilo, novinar i publicista iz Rijeke, i Ivan Meštrović, vajar iz Drniša, dok je najpoznatiji Srbin iz Bosne i Hercegovine u odboru bio Nikola Stojanović, advokat iz Sarajeva, a najpoznatiji Slovenac Niko Župančič, etnolog iz Ljubljane.
Članovi Jugoslovenskog odbora nisu bili pravi reprezenti svojih naroda, jer u sredinama iz kojih su poticali nisu uživali ugled kakav je trebalo da imaju ljudi koji odlučuju o tako krupnim pitanjima kao što je ujedinjenje naroda koji do tada nikada nisu živeli u zajedničkoj državi. Ante Trumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora, bio je lokalni političar iz Splita, t.j. poslanik u Dalmatinskom saboru i gotovo nepoznata ličnost u Zagrebu. Frane Supilo je bio najviše poznat po tome što je često menjao stranke i politička uverenja, dok je Ivan Meštrović uživao ugled samo kao umetnik.
Pašić je lako prešao preko činjenica da su Trumbić i Supilo ranije pripadali Prvaškoj stranci Ante Starčevića, bili članovi jedne partije kojoj nisu bili strani genocidni metodi u rešavanju srpskog pitanja u Hrvatskoj. Među hrvatskim političkim vođama koji su uživali ugled u narodu, a koji se nisu priključili Jugoslovenskom odboru, jedni su bili za očuvanje Habzburške monarhije i za ostanak hrvatskog naroda u njoj, uz izvesne državne reforme, a drugi su priželjkivali raspad Austrougarske, ali nisu želeli stvaranje Jugoslavije, nego nezavisne Hrvatske. Ali, i hrvatski predstavnici koji su bili u Jugoslovenskom odboru i na rečima se zalagali za zajedničku državu, to nisu činili iskreno. Trumbić, iako predsednik Odbora, često je sa nepoverenjem primao Pašićeve sugestije u pogledu rada na jugoslovenskoj stvari. On je prihvatao Jugoslaviju samo pod uslovom da u nju uđu i Slovenci, jer se bojao da bi bez njih bio veoma mali broj katolika u državi.
Najzagriženiji Hrvat bio je Frane Supilo, koji je zbog protivljenja navodnom srpskom pravoslavnom ekskluzivizmu, t.j. hegemonizmu napustio Jugoslovenski odbor već početkom 1916. godine. U njemu se ponovo probudila ideologija Ante Starčevića koju je ranije zastupao, i rodio se katolički klerikalizam za koji je verovao "da može spasiti Hrvate." On je javno izjavljivao "da je katoličanstvo najkulturnija vjera na svijetu", i da je to jedna "tako kolosalna kulturna i humanitarna institucija, da joj se nikakva druga vjera niti iz daleka približiti ne može i prema kojoj je čitav ortodoksizam (pravoslavlje) jedna blijeda slika". Zato je Trumbić smatrao da narodi koji bi trebalo da čine Jugoslaviju neće moći da žive zajedno.
Dva najkrupnija nacionalna cilja, koja su bila duboko ukorenjena u svesti srpskog naroda i zapisana krupnim slovima u gotovo svim programsko-političkim dokumentima iz 19. veka - oslobođenje i ujedinjenje srpske braće, koji su živeli u austrougarskom i turskom ropstvu, kao i izlazak Srbije na more - mogla su lako da budu ostvarena u toku Prvog svetskog rata. Kraljevina Srbija je u ratnom sukobu sa Nemačkom i Austrougarskom podnela najveće žrtve, a njena vojska dala neprocenjiv doprinos savezničkoj pobedi. Najrealnija šansa da Srbija dobije svoju morsku obalu ukazala se već na početku rata.
Tri države Antante su uviđale da Srbiji mora da se omogući izlaz na more, pa se samo postavljalo pitanje koliki deo obale joj dati. Rusija, čije se mišljenje uvažavalo u Engleskoj i Francuskoj, zahtevala je od svojih saveznika da se Kraljevini Srbiji da cela dalmatinska obala. Ministar inostranih poslova Rusije Sergej Sazonov, u želji da evropsku javnost upozna sa ratnim ciljevima svoje zemlje, u intervju petrogradskom dopisniku italijanskog lista "Korijere dela sera", objavljenom 30. decembra 1914, rekao je da "srpska nacija ima pravo na političko ujedinjenje i izlaz na more, kao i drugi srećniji narodi Evrope.
Ubuduće u srpsku kraljevinu treba da uđu: cela Bosna i Hercegovina i cela Dalmacija". Ova borba Sazonova urodila je plodom, pa su 26. aprila 1915. predstavnici Rusije, Engleske i Francuske potpisali Londonski ugovor, prema kome su Srbija i Crna Gora dobile polovinu Dalmatinske obale. Srbiji i Crnoj Gori pripala je "cela obala od Kap Planke (odnosno od rta Ploče u blizini Trogira), do reke Drim (Albanija) sa lukama Splitom, Dubrovnikom, Kotorom, Barom, Ulcinjem i San Đovani di Medua (u Albaniji), kao i ostrva Veliki i Mali Drevnik, Čiovo, Šolta, Brač, Jakljan i Koločep".
Čudno ponašanje
Začuđujuća je, međutim, bila reakcija vodećih političara u Srbiji na Londonski ugovor. Premijer Nikola Pašić je zapretio ostavkom, a regent Aleksandar Karađorđević je rekao ruskom poslaniku u Srbiji knezu Grigoriju Nikolajeviču Trubeckom da je mislio da "Rusija neće dozvoliti da se slovensko stanovništvo iz ruku Austrije predaje Italiji", reagujući na taj način na odredbe Londonskog ugovora prema kojem je deo Dalmacije, naseljen većinskim hrvatskim življem pripojen Italiji.
Za ovako čudno ponašanje Pašića i regenta Aleksandra, kao i drugih srpskih političara i intelektualaca, postoji objašnjenje: oni su posle usvajanja Niške deklaracije, umesto tradicionalnih srpskih nacionalnih ciljeva iz 19. veka, prihvatili novi politički pravac kojim su proklamovali ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca i stvaranje jugoslovenske države.
Slično su se ponašali određeni politički faktori u Srbiji i u pogledu nekih drugih teritorija u Austrougarskoj, čijim bi priključenjem Srbiji bilo omogućeno da se srpski narod objedini u jednoj nacionalnoj državnoj zajednici, kao što su to učinili Nemci i Italijani još u 19. veku. Kada su Rusija, Engleska i Francuska zatražile od srpske vlade da se Bugarskoj ustupi deo Makedonije na osnovu srpsko-bugarskog ugovora iz 1912, kako bi se ova država privukla na stranu Antante, a da se kao nadoknada za ovaj ustupak Srbiji dodele teritorije na zapadnom delu Balkana, ponovo se pobunio Pašić. Ruski poslanik Trubecki je, naime, u avgustu 1915. uručio Pašiću memorandum šefa ruske diplomatije, koji je bio usaglašen sa stavovima engleskog i francuskog ministarstva inostranih poslova, i na osnovu koga se Srbiji kao nadoknada za deo Makedonije dodeljuje: Bosna i Hercegovina, Slavonija, Srem sa Zemunom, Bačka i deo Banata, naseljen Srbima.
Engleza na čelo Hrvata
Stjepan Radić, vođa Hrvatske seljačke stranke, govorio je: "Moramo biti i ostati u (Habzburškoj) carevini i sporazumno sa Bečom i Peštom osigurati u njoj bolji narodni život i svaki narodni napredak." Drugi ugledni lider iz Zagreba Ivan Lorković bio je protivnik Austrougarske, ali je govorio da "oni u Hrvatskoj žele nezavisnost sa jednim engleskim princom na čelu svoje države".
|
