(Ne)kulturne svađe (1): Andrić u prokletoj avliji

Da Mehmed-pašu Sokolovića nije zadesila čudnovata sudbina u Otomanskom carstvu, bio bi samo jedan od mnogih dečaka koji su kao danak u krvi odvedeni u Istanbul. Obrazovanjem i vernom službom dečak iz Hercegovine stekao je naklonost sultana i uzdigao se do velikog vezira (pandan današnjim premijerima).

Jedna od njegovih najvećih zadužbina, most u Višegradu, trajno je spojio dve obale Drine, a ljudi sa obe strane reke požurili da Sokoloviću prebroje krvna zrnca. Slično je prošao još jedan veliki vojskovođa Otomanskog carstava - Omer-paša Latas, rođen kao Mihahilo u opštini Plaški u Hrvatskoj.

I danas, kad su bivše jugoslovenske republike stekle državnost, zastave i jezike, strasti se ne smiruju kad su u pitanju velikani kulture. I oni koji su se izjašnjavali kao Jugosloveni i oni koji se uopšte nisu izjašnjavali stigli su na dnevni red politike da im se izmeri DNK i silom strpaju u neku naciju, koja će mu zauzvrat na svakoj đačkoj priredbi čitati poeme.

Sve ove ličnosti verovatno bi bile su samo neznanci iz čitanke da raspad Jugoslavije nije doneo krizu identiteta i nacionalno "preosvešćenje", a za male narode gladne junaka grabljenje za najbolje pretvorilo se u neku vrstu sporta. U drugim okolnostima nikoga ne bi u sitna crevca interesovalo čiji je Nikola Tesla, genijalac za fiziku, elektrotehniku i radiotehniku, rođen u Smiljanu kraj Gospića u Lici.

Naučnik čija dostignuća pripadaju čitavom svetu teško da li je razmišljao da li je Srbin, Hrvat ili nešto treće, stvarajući polifazni sistem, obrtno magnetsko polje, sinhroni i asinhroni motor ili čuveni transformator.

Razume se da bi nema naroda na svetu koji ne bi želeo da ima nobelovca. Šta bi rekao književni genije Ivo Andrić na srpsko-hrvatsku otimačinu oko njegovog imena, koja se rasplamsala baš na 50-godišnjicu dodele Nobelove nagrade? Tužno, ali ujdurma oko književnika koji je jedan od svojih najboljih romana nazvao po mostu koji je Mehmed-paša gradio, dospela je čak i do suda.

Činjenice su da je Andrić bio Hrvat, rođen u Bosni, a pisao je na srpskom jeziku.

Slično preplitanje nacionalnosti i jezika dovelo je i do svojatanja autora romana "Derviš i smrt", rođenog Tuzlaka - Mehmeda - Meše Selimovića.

Dodatnu zbrku u prisvajanja unosi i činjenica da su se neki od najvećih srpskih naučnika i pisaca rodili upravo u susednim državama. Najviše u Hrvatskoj. U Zagrebu je rođen jedan od najvećih srpskih matematičara 20. veka - Jovan Karamata, tvorac škole teorije realnih funkcija i autor teorije pravilno promenljivih funkcija, značajne u savremenoj teoriji verovatnoće.

Srpski lekar, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije Josif Pančić, koji je na Kopaoniku otkrio novu vrstu četinara - Pančićevu omoriku, takođe je rođen u selu Ugrini, u hrvatskom Vinodolu. A Pančići su poreklom iz Hercegovine. Književnik Simo Matavulj, autor romana "Bakonja fra Brne" i "Pilipende", takođe je rođen u Dalmaciji u srpskoj porodici. Baš kao i pesnik, slikar i istoričar Zaharije Orfelin. Autor "Salaša u Malom ritu", "Ne okreći se, sine" i "Plave ajkule" Arsen Diklić - pisac, filmski i TV scenarista, rođen je u Starom selu, kod Otočca, u Lici.

U Vinkovcima je rođen kompozitor Josif Runjanin. Između ostalog, on je autor dva dela - "Lijepa naša, domovino", koja je danas himna Hrvatske i "Rado Srbin ide u vojnike". Runjanin je zapravo rođen u tadašnjoj Habzburškoj monarhiji, porodica je poreklom iz Loznice odakle su se selili u Bijeljinu, zatim u Slavoniju, a na kraju u Srem. Naravno, njegovo srpsko poreklo ističe se samo u Srbiji, dok će se u Hrvatskoj uglavom reći da je "hrvatski časnik u austrougarskoj vojsci i skladatelj hrvatske himne".

Ako se dodatna pojašnjenja i objašnjenja potraže na Vikipediji tek onda nastaje zbrka jer se verzije se srpske, hrvatske i bosanske stranice u nekim slučajevima znatno razlikuju. Đorđe Novković, poznati autor pesama, bio je autor pesme "Danke Dojčland" kojom je Hrvatska zahvalila Nemačkoj za priznanje 1992. godine. I on je Srbin i to iz Šapca, a svoju karijeru gradio je u Hrvatskoj.

Najintrigantniji je primer književnika Vladana Desnice kojem je otac bio Srbin, a majka Hrvatica, pa ga svojataju i jedni i drugi, pa čak i na online izdanju istorije svako piše po svojoj volji. Na ćiriličnim stranama "Vikipedije" piše kako je Desnica rođen u Zadru, u srpskoj porodici pravoslavne veroispovesti.

Navodi se da su Desnice poreklom od Srba iz Like i da je njegov otac Uroš bio pravnik, član Srpske stranke, nosilac austrijskog viteštva, predsednik Dalmatinske vlade, poslanik u Narodnoj skupštini... Za Vladanovu majku Fani stoji da je kći pomorskog kapetana Đure Lukovića iz Prčnja u Crnoj Gori.

Navodi i se i da je Vladan Desnica potomak čuvenog epskog junaka Janković Stojana, vođe srpskih kotarskih uskoka u 17. veku, serdara Kotara i zapovednika tvrđave Ostrovice. Na latiničnim (hrvatskim stranama) piše da je iz ugledne srpske porodice, a da mu je majka Fani iz Boke Kotorske iz stare hrvatske porodice Luković. Bilo kako bilo, "Proljeća Ivana Galeba" je veliki roman, pa je uvršćen i u hrvatsku i u srpsku lektiru srednjih škola.

Neki geniji nisu baš dobrodošli u svom rodnom kraju. Inženjer, geofizičar, klimatolog i astronom Milutin Milanković, poznat po teoriji ledenih doba, rođen je u Dalju, kod Osijeka. Po sopstvenoj želji sahranjen je u rodnom mestu. Posle smene vlasti u Srbiji i uspostavljanja boljih odnosa sa Hrvatskom obnovljena je kuća u kojoj je rođen, ali malo po obnovi osvanuo ogroman grafit "J... vas Milutin".

U Dalju je osnovan Naučni centar "Milutin Milanković", ali želja da jedna ulica ponese njegovo ime godinama je udarala u zid hrvatskih braniteljskih udruga, dela lokalne vlasti uz potporu državne televizije. Nije pomoglo ni što je Milankovića NASA uvrstila među 15 velikana svetske nauke i što krateri na Marsu i na Mesecu i jedan asteroid nose njegovo ime. Kao ni činjenica da ga evropsko udruženje geofizičara smatra ocem moderne klimatologije i deli medalju Milutina Milankovića.