Poreklo hrišćanstva u Srbiji (11): Svetac pod šifrom

Sledeći veliki kult ranohrišćanske Srbije se odnosi na svetog Mihajla. Etimološko poreklo reči Mihajlo, tj. Mihael, sudeći prema izvorima iz jevrejskog jezika, znači onaj koji je kao Bog, podoban Bogu, nalik Bogu.

Božji izaslanik: Sveti arhanđeo Mihajlo

Iz ove osnove proizilazi da je Mihajlo bio zaštitnik celog izraelskog naroda. S obzirom na to da su Srbi iz Bosforskog kraljevstva primili hrišćanstvo u apostolskim vremenima, ne čudi da je kod njih Mihajlo nalik sudiji i da zastupa Srbe pred Bogom, na Strašnom sudu.

Drugi izvor vezuje Mihajla za životvornu vodu i isceljenja bolesnika, a treći prikazuje ovog sveca kao Božijeg izaslanika i opunomoćenika, dok njegovo značenje proizilazi iz veze sa podzemnim svetom, gde je stekao ulogu voditelja duša, psihopompa, u svet mrtvih.

Epigrafska građa iz 1. i 2. veka, u Maloj Aziji, govori o izjednačavanju Mihajla - anđela sa imenom Boga, što znači da je on postao zajednička imenica za veći broj bogova iz zorooastričke i vavilonske religijske tradicije, koja je bliska arijevskim, indoevropskim, mitovima i legendama.

Moštima na nevernike

Na teritoriji Srbije pronađeno je dvadesetak ikona sa predstavom svetog Mihajla iz ranohrišćanskog perioda. Kad tome dodamo nalaze sa ostalih, bliskih lokaliteta, suočeni smo sa izuzetno raširenim kultom. Ova, izuzetno velika proizvodnja ikona, proistekla je iz dva izvora: klasične grčke tradicije i moćnog uticaja Male Azije.

Kult je prenesen na Balkan i tle Srbije, jer se upravo na ovom prostoru vekovima vodila bitka za opstanak i spas Carstva, na prelazu iz starog u srednji vek. Skoro svi hrišćanski izvori od 3. veka govore da su bitku protiv inoveraca mogle da dobiju samo mošti svetitelja koji su, svojim hrišćanskim agonom, dosegli svetačku vrlinu i tako dospeli do hrišćanskog ideala kome teže svi.

Obredni pehar iz Srbije u obliku jelenske glave

 

U oblikovanju Mihajlove ikonografije išlo se u dva pravca. Jedan je lokalni, ikonografsko-dogmatskog sklopa, vezan za tradicije ovog prostora, vreme Aleksandra Makedonskog i njegovih ratova protiv srpskih Tribala (Skita, Trako- Kimbera i Trako- Skita), i drugi, vezan za istorijsku situaciju ranog hrišćanstva. Prilikom tumačenja ovih, kasnoantičkih tradicija, uvek treba imati na umu unošenje maloazijskog hrišćanskog svetačkog elementa u topografsku nomenklaturu Srbije.

Naime, još je istoričar Konstantin Jireček jasno utvrdio da je frigijski, maloazijski grad Kolosa (Cološae) preseljena u Velbužd (Ćustendil), nekadašnju antičku Pautaliju. Kolosa je posle preimenovana u Honu (Ćonea), pa se taj čuveni podvig, vezan za preseljenje, delo arhanđela Mihajla, zove i "čudo iz Hone".

Mihajlo je na srpskim ranohrišćanskim ikonama prikazan sa odećom, krilima i odličjima lovorovog venca i štapa, što odgovara predstavi grčke boginje Nike, koja je bila glasnik bogova, a koja je od njih prenosila glas o pobedi u ratu ili u takmičenju. Arhanđeo Mihajlo često na ikonama dobija slovno šifriran znak DžR, koji se odnosi na njegovu večnu budnost i pripravnost.

Srpska ikonografija predstavlja Mihajla na prepoznatljiv način: to je pokret leve ruke što blagosilja i glasnički štap, u desnoj. Takođe, predstava arhanđela Gavrila ima skoro iste atribute u Blagovestima i Javljanju pastirima (Luka, 2,11). Obadvojica učestvuju u kompozicijama Vaznesenja gde, takođe, istim stavom (benedictio), svedoče o čudu uspinjanja Hristosa na nebo.

Na kraju, treba ukazati na cilj i razlog prenosa Mihajlovih moštiju, iz njegovog kultnog mesta u Maloj Aziji, na Balkan. To je vizantijska država i crkva učinila na dokumentovan način. Pred varvarskom opasnosti, koja je pretila da demolira državni i verski poredak Carstva, veoma je bilo značajno, ponovimo, uništavanje lokalnih paganskih kultova. Upravo je antička Pautalija, smeštena u Beobušku banju, bila kultno mesto kulta Eskulapa i tračko-skitskog Konjanika.

Arhanđeo Mihajlo je, s jedne strane, zamenio Eskulapova božanska svojstva izlečenja bolesnih, a sa druge strane je, takođe, preuzeo ulogu Konjanika, kao četovođe nebeskih ratnika u apokaliptičkoj borbi, u trenutku strašnog, poslednjeg suda.

Najstarija ikona

Pored mnogobrojnih predstava lava, na teritoriji Srbije, postoji kontinuitet predstave jelena, još od davnog paleolitskog vremena, pa sve do vremena srednjevekovnih, bogumilskih stećaka iz 15, 16. veka. Ovo je važno zbog mogućnosti dokumentovanja razvoja mitske svesti na ovom prostoru unatrag 30.000 godina i uočavanja načina kako se simboličko značenje jedne predstave, u ovom slučaju jelena, menja u skladu sa religioznim razvojem.

Tokom vekova, kod Srba su se razvila tri kulta vezana za životinje. U pitanju su bik (vo), jelen, lav i orao. Prva tri vuku svoje korene iz preistorije, dok je simbol orla vezan za srednji vek i uspostavljanje srpske državnosti.

Ikona u Vinici, koja prikazuje jelena kako pije vodu iz kantara, najstarija je ikona na svetu sa ovim hrišćanskim sadržajem, vezanim sa psalm 42, imajući pandan sa mozaikom u crkvi sv. Jovana Lateranskog u Rimu, čiji se nastanak vezuje za vreme cara Konstantina Prvog i prvu polovinu 4. veka.

Ranohrišćanska poruka jelena je, kako kaže psalm 42: "Kao što košuta traži svoje potoke, tako duša moja traži tebe, Gospode Bože".

Sutra: Poreklo hrišćanstva u Srbiji (12): Lažni krunski dokaz