Poreklo hrišćanstva u Srbiji (8): Granica dva sveta

Krajem 4. i tokom 5. veka hipodrom u Sirmijumu je doživeo sudbinu drugih zdanja namenjenih javnoj zabavi u istočnom delu carstva. Kraj cirkuskih igara u panonskoj metropoli kao da je simbolički obeležen nalazom veće količine konjskih skeleta u skrivenom hodniku, gde su uginule životinje bile bačene.

U 5. i 6. veku arena trkališta su prekrivena nizovima kućeraka, ostacima privremenih carskih i sarmatskih garnizona, ili ostacima staništa populacije koja je, bežeći pred ognjem i mačem, tražila spas iza moćnih zidina hipodroma. Osim na kamenim spomenicima, sa imenima gladijatora, sirmijumski hipodrom se spominje i u delu Amijana Marcelina "Res gestae".

Marcelin, opisujući ulazak imperatora Julijana Apostate u Sirmijum kaže da je car, drugog dana svoje posete gradu, priredio trke dvokolica na opštu narodnu radost. Na prostoru hipodroma, 1867. godine pronađen je miljokaz posvećen caru Konstanciju Drugom koji je zapravo bio postament za mermernu carevu skulpturu u prirodnoj veličini. Ovaj miljokaz se sada nalazi u Beču, u lapidarijumu Kunsthistorisches muzeja i najočuvaniji je putokaz pronađen u istočnoj Evropi.

TRKALIŠTE POD ZEMLJOM

Tragovi postojanja sirmijumskog hipodroma vidljivi su i danas, pošto su delovi rezbarene kamene ograde ugrađeni, kao deo dekoracije, na mnogim javnim zgradama Sremske Mitrovice - samo trkalište se nalazi pod zemljom, nešto severnije od ostataka carske palate, koji su konzervirani i dostupni posetiocima.

U 4. veku, grad Skoplje (Scupi), bio je središte Makedonije Salutaris i u svom sastavu je imao čak tri episkopije: Skopsku, Bargalsku i Zaparsku. Najvažniji centar, Bargala, nalazila se u Kočanskoj kotlini, u provinciji Dakija Mediteranea, a 371. godine ući će u sastav Prve Makedonije.

Kočanska kotlina zauzima oblast oko srednjeg toka reke Bregalnice i predstavlja deo skopsko-ovčepoljske kotline. Kočanska kotlina je sa četiri strane oivičena visokim planinama masiva Plačkovica. Sa juga, presečena je od Radoviške kotline. Planine Obožna i Goljak se na istoku odvajaju od Pijanečke i Maleške kotline, a na severu reka Bregalnica je, prirodnom kotlinom, odvojena od moćnih masiva Osogovskih planina. Ovaj prostor, od 12. do 10. veka pre nove ere kolonizuju Singe.

Od 3. veka pre nove ere tu su Skiti i Trako-Skiti, a od druge polovine 1. veka prodiru Sarmati. S obzirom na ubikvitet, sveprisutnost srpskih toponima, hidronima i ortonima, zastupljenih kod Prokopija, koji su, evidentno latinizovani ili pogrčeni, dolazimo do zaključka da je cela ova teritorija vrlo rano naseljena od strane sarmatsko-srpskog etničkog elementa. Na severozapadnom obodu, kotlina je presečena masivima Sinkovice, Rajčanskim zidom i Grnčaricom, koja je i zapadna granica Kočanske kotline prema Ovče polju. Jedini mogući prirodni ulaz u Kočansku kotlinu je s jugozapada, ivicom Ježevog i Ovčeg polja.Tu je kotlina spojena sa Vardarom i otvorena prema uticajima tople klime vardarskog sliva.

Carska palata u Sirmijumu

 

Godine 402, kada je teritorija istočnog Ilirika bila pripojena Solunskoj arhiepiskopiji, Makedonija Salutaris prestaje da postoji. Makedonija je ponovo podeljena 482-517. g, a 11. novelom, tj. ukazom Justinijana Prvog, Makedonija Salutaris dolazi pod uticaj Makedonije Prima. Konačno, 545. godine, 71. novelom Justinijana Prvog, ona prestaje definitivno da postoji u vizantijskoj podeli oblasti.

Kočanska kotlina, kao prirodna granica dva sveta, Dardanije i Makedonije, antičkih Meda i Peonaca, koje su Skiti i Sarmati u potpunosti asimilovali, kao da je postala jezička barijera između dva jezika "vladara", grčkog i latinskog, između kojih se uklinio starosrpski koji će na kraju preovladati. Najbolji primer za to je grad Stobi u kojem su se ravnopravno govorila sva tri jezika.

Oslanjajući se na Prokopija i geografski spisak 64 rimske provincije i 923 citirana toponima, u delu Sinegdemos autora Hijerokla, vizantijskog gramatičara iz prve polovine 6. veka, sa lakoćom se mogu odrediti lokaliteti sa ranohrišćanskim nalazima. Hijerokle u svom Sinegdemosu nabraja značajnije gradove sa ove teritorije: Astibo, Kelendin, Armoniju, Zaparu i Pautaliju. Hijeroklo navodi i rastojanja izražena u miljama, pa kaže da je Stobi (Stopis) od Astiba udaljen 20 milja, do Tranupara od Astiba ima 30, a od Tranupara do Pautalije - 50 milja.

Problem određivanja mesta Astiba još je aktuelan. Reč je o nekoliko nalazišta koja bi s pravom mogla da nose to ime - reč je o lokalitetima u Ježevom polju, Štipu i lokalitetu Tri česme. No, po svemu sudeći, Astibo je Bargala. Naime, Astibos je bila sveta reka Peonaca u kojoj je svaki kralj morao, prilikom ceremonije krunisanja, da se okupa. Dolaskom Skita, Trako-Skita i Sarmata, lokalitet menja ime u Bregalnica, koja je dobila ime po reči "berg" ili "barg" kojom se označavaju razlivene vode. Ovo ime prihvataju Rimljani i Vizantinci, što se uočava iz napisa datiranih u prvu polovinu 4. veka. O tome govori i studija F. Papazoglu "Makedonski gradovi u rimsko doba", objavljena u Skoplju 1957. godine.

EPISKOPALNA BAZILIKA
Na saboru u Halkedoni 451. godine, episkop grada Bargale bio je i episkop provincije Makedonije Prime. Krajem 5. veka, kako je rečeno, Makedonija Prima pripada Makedoniji Salutaris. U 9. veku Teofilakt Ohridski spominje episkopiju Bragalenitsa koja je dobila ime po reci Bregalnici, kao i gradina Bargala. Na istorijski i geografski značaj ovoga grada ukazuju i mnogi arheološki nalazi, a njen značaj je još više porastao kada su istraženi okolni arheološki lokaliteti, iz kojih se vidi da je Bargala bila sveobuhvatno utvrđen grad. Tako je trobrodna, episkopalna bazilika s krstionicom bila utvrđena trapezoidnim bedemom dužine 280 sa 150-180 m. Izuzetan značaj ove bazilike je u tome što ona jedina, od svih okolnih crkava u Kočanskoj kotlini, imala krstionicu sa figurama koja je zapravo četvrti travej bazilike.