Poreklo hrišćanstva u Srbiji (4): Kult carice majke

Kako je izgledao svet ranog hrišćanstva u Srbiji, u doba Galerija i Dioklecijana, krajem 3. i početkom 4. veka, kada je jedna civilizacija, antička, upravo zamirala, a rađao se svetski duh hrišćanske epohe? Taj prelomni trenutak direktno je posvedočen spomenicima u Srbiji, najbolje očuvanim u čitavoj Evropi baš na njenoj teritoriji.

PORODILIŠTE HRISTOVE VERE: Antičko nalazište u Šarkamenu

 

Gamzigrad, Šarkamen, Gradina na Jelici i Niš izdvajaju se svojim značajem zbog lepote i slike koju nam pružaju o ideološkom prevratu iz jedne duhovnosti u drugu, o rađanju današnje hrišćanske civilizacije iz antičkog, paganskog sveta. Reč je o dominantnoj slici, kultu žene, carice majke, široko rasprostranjenom običaju tokom rimskog četvorovlašća, tetrarhije. To je začetak onoga što će karakterisati rano hrišćanstvo u Srbiji i Evropi toga vremena: obožavanje Bogorodice.
 

Popularnija od Isusa

Bogorodica i danas, po predstavama i poštovanju, nadilazi čak i legendu o Hristu. Po toj legendi je devica Marija, odnosno Bogorodica, jedna od glavnih junakinja. Ova Velika majka, kao i ranije boginja Zob, kasnije srpska Lužica tj. grčka Ligodesma, imala je karakter pozitivne sile. Bilo je to najpre iz političkih razloga, ali postoji tu i rađanje novog pogleda na svet, dolazak novih, harizmatskih ličnosti, u koje će verovati osiromašene mase. Kraj 3. veka karakterističan je i po tome što siromašni dobijaju novu ulogu, a stara elita potpuno nestaje.

No, masama je potreban harizmatski vođa, bilo u liku vladara ili u liku boga. Budući bez porekla, nova elita morala je da stvori svoj legalitet, odnosno opravda svoj položaj i ugled, autoritet! I, hrišćanstvo nudi priču o čudesnom začeću, prema kojoj vladar biva začet od samoga boga. Samim tim, majka, kao ona koja rađa, mora dobiti izuzetne počasti. Ona se uzdiže dobijajući svoj kult, kult carice majke, u okviru carske ideologije. Nalazi iz Šarkamena i Gamzigrada upravo svedoče o kultu carice majke.

Tek od 1994. godine Dragoslav Srejović i Odbor za arheologiju SANU započinju sistematska istraživanja lokaliteta Šarkamen, dolazeći do značajnih nalaza. Najvažniji je, da je Šarkamen carski mauzolej, a ne puka utvrda istočnih granica Rimskog carstva na putu od Aljue (Prahovo) i Talijate (Donji Milanovac) do Dunava, pravcem kojim se transportovalo zlato i srebro, iz borskog i majdanpečkog bazena.

Naisus u ranom srednjem veku

 

Izgradnja veličanstvenog mauzoleja datirana je između 305. i 311. godine, a od nalaza se, pored podnih mozaika i freski, ističe deo seta zlatnog nakita i votivne pločice, darovi zahvalnosti božanstvu koje se moli za sreću i blagostanje. Ukupno je na svetlo dana izvučeno 38 zlatnih nalaza koji potvrđuju da je u mauzoleju sahranjena ženska osoba. Na jednoj od votivnih pločica čitljiv je samo kraj natpisa: "Minus pius felix augustus". "Minus" može biti deo imena Maksimina Daje ili Galerija. Da li je to Galerije poklonio mauzolej svojoj sestri, majci Maksimina Daje, ili je Daja namenio građevinu svojoj majci, Galerijevoj sestri, trenutno nije toliko bitno. Pronalazak izuzetno lepog i dragocenog nakita potkrepio je priču, raširenu i danas među stanovništvom toga kraja, da je građevina podignuta zbog rimskog cara koji je u njoj živeo, te da su se tu nalazili rudnici zlata i kovnica novca.

BLAGO CARICE MAJKE: Nakit iz šarkamenskog mauzoleja

 

Obronci planine Deli Jovan, Bor, Majdanpek, kao i cela ta oblast, zaista su i bili za zlato, kao što su Kosmaj, Rudnik i Kopaonik bili za srebro i olovo, neiscrpna nalazišta, riznice. Pomenuti mauzolej je kvadratne osnove, 10,8 x 10,8 m, jako dobro očuvan, rađen od velikih kvadara granita peščara. Velikodostojnica koja je tu sahranjena prethodno je spaljena, van mauzoleja, u ritualu na lomači. Ostaci tela pohranjeni su u mauzoleju. Utvrđenje Šarkamen veoma liči na Gamzigrad. Po obliku kula, položaju i kvalitetu građevina, takođe veoma nalikuje gamzigradskom mauzoleju cara Galerija. Od Gamzigrada, Šarkamen je udaljen 50 km vazdušne linije, severno. Blizu je sela Štubik, na padinama planine Deli Jovan.

Carska palata u Gamzigradu

 

U oči pada istovetna ambijentalna celina: kao i Gamzigrad, Šarkamen je skriven između brežuljaka, gotovo kao da je namerno zaturen, van glavnih putnih trasa. Razlog te "zaturenosti" je priroda ovih građevina: bili su neka vrsta ranohrišćanskih centara.
Za vreme četvorovlašća u Rimu, na prelazu iz 3. u 4. vek, prostor Srbije je izuzetno značajan. Izuzetno važan centar bio je Niš, grad u kome je rođen i vaspitavan prvi hrišćanski car Konstantin Veliki, koji je, kako navode carevi biografi, "svoj rodni grad veličanstveno ukrasio".

Jedna od velelepnih građevina, čije je istraživanje započeto 1993. godine, bile su monumentalne antičke terme, otkopane ispred tzv. Beogradske kapije. Inače, čitav plato donje niške tvrđave bio je gusto naseljen, sve do poznog srednjeg veka. Raspored i planovi otkrivenih prostorija, uz poznati sistem podnog grejanja na stubićima, hipokaustima, olovnim cevima za dovod i odvod vode, kanalizacijom, potvrdili su da je reč o antičkom kupatilu, termama, čiji su pojedini delovi služili za obred krštavanja, na šta ukazuje "pokretni materijal", koji je otkriven za vreme istraživanja.

Terme su korišćene tokom 3. i 4. veka. Kako je izgledala ova monumentalna građevina? Njen istočni deo, koji je istražen, ukazuje na niz većih prostorija, na čijim podovima su mermerne ploče, počinje širokim ulazima, smeštenim sa južne i istočne strane. Veće prostorije, bez pregradnih zidova, očevidno pripadaju reprezentativnim mestima koja su korišćena kao vežbališta, palestre, i mesta za susrete i razgovore, apoditerium.
 

Luksuz u kupatilu

Treba imati na umu da su kupatila u rimsko doba bila omiljena sastajališta patricija, kojima su na raspolaganju stajale prostorije za odmor i razonodu, podjednako kao tople kade i bazeni sa hladnom vodom. Dva takva bazena, otkrivena u centralnom delu termi, obložena su mramorom i pločama od raznobojnog skupocenog kamena, u formi mozaika. U arhitektonskoj dekoraciji unutrašnjeg prostora zapaženi su stubovi od belog mermera, arhitravne grede, stubišta, raznobojno prozorsko staklo i niše sa žrtvenicima. Među ostacima niša pronađen je manji žrtvenik bogu Silvanu, Šumenku, koji je prodorom hrišćanstva pretvoren u deo sakralnog prostora koji je služio za obrede krštavanja ranohrišćana.