Novi Pazar: Šminkanje zločina

Novopazarci su nadaleko poznati trgovci, a mnogi tvrde da su ovu veštinu naučili od Jevreja, nekadašnjih žitelja ovog grada, koje je Drugi svetski rat naprosto počistio iz ovog grada, gde danas nema nijednog Jevrejina.

Aćit efendija

 

Kobnu ulogu u stradanju novopazarskih Jevreja odigrao je i ratni gradonačelnik Novog Pazara Aćif Hadžiahmetović, poznatiji kao Aćif-efendija, koji je posle rata osuđen i streljan zbog ratnih zločina i saradnje s okupatorom. Spomen-ploča Aćif-efendiji, koju je u centru Novog Pazara nedavno postavilo Bošnjačko nacionalno veće, uzburkala je strasti u gradu na Raški i Jošanici.

Oni koji mu podižu znamenje tvrde da Aćif Hadžiahmetović nije bio narodni neprijatelj i fašistički sluga i da je branio Bošnjake od četnika, dok drugi, uz puno dokaza, tvrde da je Aćif, koji je bio jedan od tvoraca Velike Albanije i osnivač muslimansko-albanske policije, naredio likvidaciju više stotina ovdašnjih Srba, paljenje desetina srpskih sela i predaju Nemcima 230 Jevreja.

Stradanjem novopazarskih Jevreja, u posebnim naučnim radovima i publikacijama, najviše su se bavili pokojni prof. dr Ejup Mušović i profesor Miodrag - Mijo Radović. Obojica su utvrdili da je Drugi svetski rat u Novom Pazaru zatekao 230 Jevreja, mahom trgovaca, koji su imali tridesetak radnji, nekoliko banaka, dve-tri radionice, dvadesetak hektara zemlje, sinagogu u centru grada i groblje u naselju Potok.

Predsednik Jevrejske opštine, koja je obuhvatala Novi Pazar, Sjenicu, Tutin i Rašku bio je Leon Bahar, a rabin Sadik Konforti. Dolaskom Nemaca, koji su u Novom Pazaru dočekani cvećem, i proglašenjem Velike Albanije došli su i crni dani za ovdašnje Jevreje. Pre nego što su Nemci ušli u Novi Pazar, svaki Jevrejin bio je unapred registrovan, a za to se pobrinula agentura Gestapoa i Abvera koju je, zajedno sa još nekoliko Novopazaraca, vodio električar Stevan Fišer, vojvođanski Nemac.

Jevrejsko groblje u riševinama

 

Tokom 1941. godine Jevreji su trpeli strašna maltretiranja i ponižavanja, ali nisu ubijani, njihov položaj delimično je popravljen u drugoj polovini iste godine kada su se Nemci privremeno povukli iz grada, ali i dalje su bili obeleženi, nisu smeli da se kreću, a svu njihovu imovinu preuzeli su tadašnjim vlastima bliski Novopazarci. Nemci su odneli sve dragocenosti.

Kako piše dr Ejup Mušović, nemački fašisti vratili su se u Novi Pazar 7. decembra 1941. godine, a već krajem marta 1942, na jevrejski praznik Purim, svi Jevreji su uhapšeni i zatvoreni u novopazarsku tvrđavu gde su ih čuvali SS-policajci i albanski žandarmi.

Tri dana kasnije kolona Jevreja, gde su bili starci, žene i tek rođena deca, krenula je u pratnji žandarma prema Raški. Žene su vriskale i zapomagale, a jedna je svojim sugrađanima, koji su nemo posmatrali strašne scene, uspela da dovikne: "Ljudi, vidite li šta nam rade." Jevreje su u Raškoj utovarili u vagone i odvezli u logor Sajmište gde su svi do jednoga ubijeni. Predsednik Jevrejske opštine Mošo Bahar, star i nemoćan, pao je tokom puta i odmah je streljan na licu mesta.

Osim jednog broja Novopazaraca, jevrejskom imovinom ovajdili su se Nemci, Bugari, pa čak i ustaše koje su došle da na Pešteru pokupe stoku koju su Jevreji dali na čuvanje svojim prijateljima muslimanima. Od svih novopazarskih Jevreja, rat je preživelo 18 duša, mahom onih koji su se zatekli u Sjenici i Tutinu, jer su ove dve opštine pripadale italijanskoj okupacionoj zoni. Kada su 1943. godine Italijani napustili Sjenicu, Jevreji su krenuli za njima prema Podgorici, tamo su ih Nemci sproveli u logor Bergen-Belzen, ali su preživeli i posle rata otišli u Izrael. Samo jedan je ostao u Albaniji. Posle Drugog svetskog rata u Novom Pazaru su ostale da žive samo dve jevrejske porodice Moša i Arona Mentus (Mentović), Aron je sa svojima kasnije otišao u Izrael, a Mošo u Beograd. Danas u Novom Pazaru više nema Jevreja, njihovo groblje je oskrnavljeno i uzurpirano, a sinagoga je oštećena i takođe uzurpirana.