Đurđevi stupovi: Pobeda nad Vizantijom
Legenda kaže da su Stefana Nemanju, dok je bio mlad, ratoboran i željan vlasti, braća zatočila u jednu mračnu i hladnu pećinu kod današnjeg Novog Pazara.
Odatle je budući osnivač prve srpske države mogao da vidi samo vrh jednog brda. U dugim danima samoće Nemanja je prizivao svetog Đorđa da mu pomogne i obećao da će mu baš na tom brdu podići crkvu. Moćni svetac ga oslobodi, a Nemanja mu se oduži velelepnim hramom. Đurđevi stupovi su još tada, u 12. veku, zauzeli naročito mesto u arhitektonskoj i likovnoj baštini ne samo Srbije, nego i sveta jer predstavljaju jedinstveno građevinsko rešenje samosvojnog neimara, dok su freske rad naprednih carigradskih majstora.
Tunel pun zlata
Kraj Đurđevih stupova, na brdu Kuleš, snagu su odmeravali Marko Kraljević i Musa Kesedžija u bacanju kamena sa ramena. Tu i danas stoje dve stene od po tri metra u prečniku, razmaknute i dopola uronjene u zemlju. Marko je nadmašio Musu za nekoliko metara. Još živi i legenda da Đurđeve stupove i Petrovu crkvu povezuje tunel koji mora da je bio pun zlata i dragog kamenja, jer su natovarene mazge ušle u tunel i odatle nikada nisu izašle. Legenda je, izgleda, zagolicala i maštu komunističkih vlasti koje su polovinom 20. veka tu nešto prekopavale, ali niko ne zna da li je blago pronađeno.
Manastir Đurđeve stupove Stefan Nemanja je zapravo sagradio u čast velike pobede nad Vizantijom 1168. godine kod Pantina, obeležavajući taj veliki oslobodilački podvig, prema običajima onog vremena, trijumfalnim kulama, stupovima. Gradnja je završena za tri godine, taman na vreme da obeleži Nemanjino stupanje na presto Raške.
Manastir je tokom srednjeg veka uživao veliki ugled, o čemu svedoče portreti nemanjićkih vladara. Pored Stefana Nemanje, pa Stefana Prvovenčanog, kralja Uroša Prvog, kraljice Jelene, kralja Dragutina sa sinom Vladislavom i ženom Katelinom, kralja Milutina i njegove žene Jelene, ističu se freske četiri srpska državna sabora na kojima su donošene važne odluke. Iguman Đurđevih stupova uvek je imao istaknuto mesto u državi, a manastir, budući građen na posedima dinastije Nemanjića, vekovima je raspolagao bogatim feudima.
Kralj Dragutin je u 13. veku dogradio manastirsku crkvu i oslikao njenu pripratu, a tu je i sahranjen. Đurđevi stupovi su napušteni krajem 17. veka u doba austrijsko-turskih ratova. Prilikom gradnje Novopazarske tvrđave u narednom veku, Turci su počeli da upotrebljavaju odličan manastirski kamen, ali je dalje rasparčavanje sprečeno zauzimanjem pravoslavnih vlasti kod sultana.
U 19. veku glavna crkva je bila uglavnom propala, a najveća razaranja je doživela 1912. u Prvom balkanskom ratu i borbama za oslobođenje Novog Pazara od Turaka, kao i 1941. godine, kada su nacisti koristili manastir i crkvu kao majdan za gradnju svojih utvrđenja.
