Jugoslavija na ruševinama Srbije (5): Država za prvu pomoć

Srpski dobrovoljački korpus je konačno formiran, uz veliku podršku ruskog cara Nikole Drugog, ali su "slovenska katolička braća" ispoljila su nepoverenje i netrpeljivost prema srpskim oficirima i vojnicima.

Mada je u Korpusu bilo 90 odsto Srba, novi dobrovoljci su zahtevali da se ova jedinica više ne zove srpska nego jugoslovenska. 

STIGLI I OSLOBODIOCI: Zagrepčani pozdravljaju pobedničku srpsku vojsku 1918. godine

 

 Pobuna Stojana Protića

Pred kraj Prvog svetskog rata, kada se već znalo ko je pobednik, a ko poraženi, Ante Trumbić, predsednik Jugoslovenskog odbora, tada sa sedištem u Londonu, rezolutno je zahtevao da se ovaj odbor proglasi za "međunarodno priznati organ koji ima ovlašćenje da predstavlja Slovence, Hrvate i Srbe koji žive u Austrougarskoj".

Kraljevina Srbija više nije bila potrebna Trumbiću kao na početku rata, kada je njegov istomišljenik Frane Supilo izjavljivao pred Pašićem u maju 1915. u Nišu da "Srbija mora da bude onaj državotvorni faktor koji će sabirati i slijevati Južne Slovene, jer je ona dokazala da je dorasla ovakvoj misiji." Tri i po godine kasnije, 4. oktobra 1918. Trumbić je rekao predsedniku srpske vlade Nikoli Pašiću prilikom njegovog boravka u Parizu da nova međunarodna situacija više ne dozvoljava da Srbija posmatra jugoslovenske narode u Austrougarskoj kao objekat njenih ratnih ciljeva, već ih mora uzimati kao "ravnopravne činioce koji imaju izvor svoga prava bez obzira da li postoji Srbija".
 

Stojan Protić

Nikola Pašić je počeo da uviđa na kakve sve prepreke nailazi njegova jugoslovenska ideja. Da bi zbližio, kako je mislio, heterogene elemente buduće države - Srpsku vladu, Narodno vijeće iz Zagreba, Jugoslovenski odbor iz Londona i srpsku opoziciju sa Krfa - on je prihvatio da se od 6. do 9. novembra 1918. održi konferencija u Ženevi, na kojoj je trebalo raspraviti sva sporna pitanja.

Kada je došao u hotel Kontinental, gde se konferencija održavala, zatekao je 12 političara iz Zagreba, Ljubljane i Krfa. Srpsku vladu je ovde predstavljao sam Pašić, a srpsku opoziciju Milorad Drašković, bivši ministar, dok je u ime Narodnog vjeća iz Zagreba na ovom skupu uzeo učešće Anton Korošec, a u ime Jugoslovenskog odbora Ante Trumbić. Dobivši nalog od regenta Aleksandra Karađorđevića da prizna Narodno vijeće, Pašić je predložio da se obrazuje koaliciona vlada Kraljevine Srbije, u koju bi ušli i predstavnici slovenačkog, hrvatskog i srpskog naroda iz Austrougarske.

Trumbić je odbio taj predlog, izjavivši da srpska vlada može da predstavlja samo Srbe iz Srbije a ne i jugoslovenske narode, uključujući i Srbe, u Austrougarskoj. On je zahtevao da se do saziva jugoslovenske ustavotvorne skupštine koja bi trebalo da donese konačnu odluku o "obliku zajedničke države", Narodno vjeće iz Zagreba prizna kao suvereni i međunarodno priznat organ koji će na svojoj teritoriji vršiti vlast, kao što srpska vlada vrši vlast na teritoriji tek oslobođene Srbije.

Radi koordinacije zajedničkih poslova Trumbić je predložio zaključak, a konferencija usvojila, da se obrazuje zajedničko ministarstvo, vrsta savezne vlade koja bi imala ingerencije u oblasti spoljne politike, vojske, finansija, saobraćaja i drugog. Sve bi

se na ovom završilo da Pašiću sa Krfa nije stigao telegram od Stojana Protića, koji ga je zastupao u odsustvu.

U tom pismu Protić oštro protestuje protiv zaključaka Ženevske konferencije, i zbog toga podnosi ostavku celog ministarskog saveta. Protić kaže: "Ono što gospoda sada ističu i žele, to je jedna nakarada od Ministarstva (zajedničko ministarstvo) kakvog nigde nikad nije bilo; to je izraz nepoverenja i Vama lično, i Srbiji koja nije zaslužila takvo postupanje; to je nešto što nikad ne biva među ljudima koji istinski hoće narodno jedinstvo".

Protić je, naime, bio jedan od malo političara u Srbiji koji su još pre ujedinjenja i stvaranja jugoslovenske države uočili separatističke tendencije nekih hrvatskih političara. U telegramu koji je 12. novembra 1918. poslao Jovanu Jovanoviću, srpskom poslaniku u Londonu, Protić kaže da, ako hrvatski političari odustanu od Krfske deklaracije, "to će biti velika šteta, koju ćemo duboko žaliti, ali onda ćemo ići svaki svojim putem: Srbi sa Srbima, a Hrvati i Slovenci sa Hrvatima i Slovencima.

Istina, u Parizu i Ženevi pokušalo se da se srpski narod iz Bosne i Hercegovine, Srema i Slavonije, Dalmacije i Like, Bačke, Banata i Baranje odvoje od Srbije pa da se s njima napravi front prema Srbiji. Ali, mi se nadamo da su ti pokušaji osuđeni na propast". Pod Protićevim pritiskom Pašić je obavestio učesnike Ženevske konferencije da srpska vlada ne usvaja zaključke ovog skupa i da on kao predsednik te vlade mora da podnese ostavku.
 

Pukovnik Dušan Simović

Međutim, nije prošlo ni mesec dana od kraja Ženevske konvencije, a u Beogradu su otpočele pripreme za proglašenje nove države. Prema tvrđenju nekih istoričara, do tog je došlo zbog paničnog straha političkih prvaka u Zagrebu i Ljubljani da će se posle poraza Nemačke i Habzburške monarhije Hrvatska i Slovenija naći među gubitnicima, prema kojima će se države pobednice, a naročito Italija odnositi kao prema ratnom plenu, čije teritorije treba prisvojiti. Hrvatski istoričar Petar Strčić to bez uvijanja priznaje: "Upravo brzi italijanski prodor na frontu... u trenucima neočekivanoga i prebrzog raspada stoljetne Habzburške monarhije, presudno utjecao na ubrzanje odluke... da se odmah krene na put ujedinjenja s Kraljevinom Srbijom, te da se bez uvijeta prihvati stvaranje karađorđevićevske jugoslovenske monarhije."

U Hrvatskoj i Sloveniji je, u stvari, počelo ozbiljnije da se razmišljati o ujedinjenju ova dva naroda sa narodom u Srbiji tek posle proboja Solunskog fronta 14. septembra 1918, kada je postalo očigledno da Austrougarska i Nemačka gube rat, a sa njima i Hrvatska i Slovenija kao delovi ovih carevina, koji bi takođe mogli da plate ratnu štetu.

U takvim okolnostima u Zagrebu je formirano političko telo koje je oprezno počelo da se distancira od Beča i Berlina. Zato je u Narodnom vjeću bilo sve više onih koji su uviđali da bi se hrvatski i slovenački narod mogao spasiti od "teških ratnih posljedica" samo ako bi se ujedinio sa pobedničkom Srbijom. U jednoj poslanici Narodnog vjeća stoji: "Mi nećemo biti pobjeđeni i morati platiti ratne troškove... nego ćemo u bratstvu sa Srbijom dospjeti među pobjeditelje."

Srpske trupe u Zagrebu

Prema tvrđenju istoričara Branislava Gligorijevića, najveći utisak na članove Narodnog vjeća učinio je govor pukovnika Dušana Simovića, koji je u Zagreb stigao 13. novembra 1918. sa srpskim trupama kao izaslanik srpske Vrhovne komande.

On je članovima Narodnog vijeća rekao: "Srbiji, po pravu oružja, a na osnovu ugovora o primirju... koji je potpisao vojvoda Mišić kao opunomoćenik komandanta savezničke vojske na Solunskom frontu, đenerala Franša d Eperea, pripada sledeća teritorija: Banat, Bačka, Baranja, Srem i Slavonija, cela Bosna i Hercegovina, kao i Dalmacija do rta Planke (kod Splita).

Van te teritorije vi se možete opredeljivati po volji: da idete sa Srbijom, ili da formirati zasebnu državu." Narodno vjeće je 24. novembra 1918. donelo odluku da se "Hrvatski i slovenački narod ujedini sa Kraljevinom Srbijom" i da se u Beograd uputi delegacija od 28 članova koja će 1. decembra u Krsmanovićevoj kući na Terazijama potpisati akt o ujedinjenju.