Princ osvetlio Srbiju
Ako bi srpski narod na razmeđi milenijuma morao da odabere najznačajniju ličnost istorijske prošlosti - u žiži osvetljenja vekova nesumnjivo bi se našao Sveti Sava, odnosno princ Rastko Nemanjić. Veličinu njegove istorijske uloge, grandioznost njegovog svekolikog delanja i dela priznaju jednako i pouzdani znalci - istraživači prošlosti, ali i narod u celini.
Prvi ukazuju na sve što je Sava Nemanjić učinio u korist srpske države, srpske crkve, rečju - srpskog naroda. Drugi, nazivajući ga isključivo Svetim Savom prepoznaju u njemu drevnog vrhovnog boga, mitskog rodonačelnika, kulturnog heroja i učitelja.
Sveti Sava je sa ocem Nemanjom udario temelje srpskoj srednjovekovnoj državi. Izborio se za samostalnost srpske crkve i utemeljio ju je. Misaoni je tvorac srpske varijante pravoslavnog hrišćanstva - onoga što mi često nazivamo svetosavljem. Vlastiti život i svakojako delovanje podredio je potrebama srpskog naroda i srpske države. Osmišljeno, do tančina promišljeno, činio je sve da u svesti naroda, da u svesti potomaka ostane zajedno sa ocem Nemanjom upamćen kao utemeljitelj srpske države i srpske crkve.
Kao odličan poznavalac psihologije masa, Sveti Sava je dobro znao da je narodu potrebit uzor u koji neće sumnjati. Narod je otvorenog srca prihvatio Savin samoizgrađeni kult pridodavši mu vlastitu veru kako je u Svetom Savi reinkarniran prastari vrhovni bog i praotac srpskog roda.
Shvativši propast Vizantije godine 1204. kao sudbonosni događaj u pravoslavnome svetu, Sava je nastojao nizom osmišljenih akcija da uzdigne pravoslavne balkanske zemlje, posebno Srbiju. Srbiji je bio namenio ulogu duhovnog i svakojeg drugog naslednika Vizantije. Uostalom, zet poslednjeg vizantijskog cara, Savin srednji brat Stefan, nastavlja da vlada Srbijom. Vizantijska vladajuća porodica, prema tome, produžava trajanje bočnom, rođačkom, srpskom linijom. Srednjovekovna srpska država poseduje, prema dubokom uverenju Save Nemanjića i njegovog brata Stevana - sva moralna i politička prava da u hrišćanskom svetu nasledi pravoslavnu Vizantiju i da postane tzv. "treći Rim".
Iz vaskolike delatnosti Save Nemanjića jasno se vidi da je njegov političko-konfesionalni ideal bio pravoslavni Balkan.
Sava Nemanjić je bio čest posrednik i u sklapanju značajnih političkih brakova, brakova koji su uistinu, u trenutku menjali političku klimu Balkana. Zahvaljujući Savinim nastojanjima i upornosti sklopljen je brak između sinovca, kralja Radoslava, i ćerke epirskoga cara Teodora Anđela - Ane. Ovim činom nije Srbija samo obezbedila mir sa Epirom, već i sa Bugarima, jer je Ana bila jednovremeno i svastika bugarskoga cara Asena. Izuzetno je značajna diplomatska posebno mirotvorna aktivnost Save Nemanjića. On nije mirio samo zavađene srpske vladare (Stefana i Vukana), svoju braću. Bio je mirotvorac Balkana, pa i mirotvorac čitavog pravoslavnog Istoka o čemu svedoči Savin mudri biograf, Domentijan.
U usmenom narodnom stvaralaštvu Sava je ostavio dubok trag. Znatno više u narodnom predanju i toponomastici, nego li u narodnoj pesmi. Predanja mu pripisuju ulogu kulturnog heroja učitelja, nacionalnog i verskog zaštitnika, mitskog rodonačalnika. Epske usmene narodne pesme prepoznaju u njemu hrišćanskog svetitelja mučenika, zaštitnika slabih, nejakih i ugnjetenih.
U toponomastici Savinim imenom označavaju se mnogi izvori, lekovite vode i pećine, rečju prostori koji u narodnome verovanju jesu najdirektnija veza, a i najdirektniji prolaz između dva sveta, između sveta u kome jesmo i koji nazivamo svetom živih i onog drugog, paralelno postojećeg, kojeg nazivamo svetom mrtvih. Predanja i toponomastika potvrđuju nedvosmisleno kako je u narodnoj svesti Sveti Sava bio srpski vrhovni bog, gospodar smrti i gospodar života.
Osnivač je i darovatelj mnogih crkava i manastira. Značajno je da ih on nije ni osnivao, niti darivao samo kao religiozne objekte. Crkva postaje centar prosvetiteljstva, grandiozni hram nauke i umetnosti. Izvestan broj manastira izrasta u medicinske centre. Deset episkopija koje čine prvu srpsku arhiepiskopiju jesu jednovremeno i repetitori i kontrolni centri svetovne vlasti srpske srednjovekovne države.
Otvorio granice
Otvorio je širom granice srpske države i ponudio utočište svima koji su pred najezdom Latina napuštali pravoslavnu Vizantiju. A napuštali su je najpreduzimljiviji, najslobodoumniji, svakojako najvitalniji! U Srbiji su se stekli, na primer, i vrhunski vizantijski carski slikari. Prekrasni Beli anđeo iz manastira Mileševe nadahnuta je varijanta glasovite kompozicije koja je krasila prestonu crkvu Svetih apostola u Carigradu, a koju je krajem 12. veka, prema svedočanstvu učenog Nikole Mesaritesa, slikao najbolji tadašnji vizantijski slikar - Eulalije. Mesarites daje detaljan opis Eulalijeve slike. Opis se do najsitnijih detalja poklapa sa čuvenom freskom u Mileševi.
Iskoračio iz bajke
Rastko Nemanjić napustivši svetovni tron u Humu - svesno iskoračuje iz bajke. Međutim, on to ne čini kako bi stupio u prostore antibajke, već kako bi nedvosmisleno pokazao svima da je neophodno težiti većoj, složenijoj sreći. Ta sreća se sastoji u napuštanju idealizovane, željno iščekivane prostornosti bajke, njenog zemaljskog carstva i stupanje u neslućene visine nebeskoga carstva. Kosovska legenda i knez Lazar nisu shvatili suštinu Rastkovog, odnosno Savinog čina - do nebeskog carstva se ne mora stići samo vlastitom smrću, nebesko carstvo se može dosegnuti u njegovom zemaljskom predvorju.
