Srbi i Rusi, ima li to smisla (4): Komunistički razlaz
Tokom Prvog svetskog rata u Rusiji na vlast dolaze boljševici, a Srbijom, odnosno Kraljevinom Jugoslavijom, vlada poprilično konzervativni monarhijski režim, pa su čak prekinuti i diplomatski odnosi. Saradnja dve države svedena je na najniži nivo od njihovog uspostavljanja, a diplomatski odnosi sa novom ruskom vlašću obnavljaju se tek 24. juna 1940. godine, pred sam početak Drugog svetskog rata, kada je nacistička agresija na Kraljevinu Jugoslaviju bila izvesna.
Jugoslavija postaje jedno od glavnih utočišta ruske bele emigracije. Veliki broj pripadnika carskog plemstva i intelektualaca u strahu od boljševika nalazi sigurnost u Beogradu, pa je to posebno opterećivalo međusobne odnose između dva svetska rata.
Sa druge strane, Staljin je u ovom periodu posvećen uspostavljanju čvrste komunističke i pre svega lične vlasti u Sovjetskom Savezu, pa Kraljevinu Jugoslaviju vidi kao državu koja nije u ruskoj interesnoj zoni. Zbog slabosti tek uspostavljenog boljševičkog režima, vlast u Kremlju nema ni mogućnosti, ali ni želje da značajno utiče na događaje na Balkanu.
Najbitniji događaj u međuratnom periodu, a koji se tiče odnosa Rusije prema Balkanu, bio je Sporazum u Lozani iz 1923. godine. Između ostalog, ovim sporazumom je rešen problem moreuza, prolaska kroz njih i odgovornosti za bezbednost, čime je Moskva rešila viševekovni problem svog "mekog trbuha". Obezbeđivanjem južnih granica, Rusija više nema interesa koji su oblikovali njenu politiku prema ovom delu sveta od kraja 18. do početka 20. veka.
Beograd četvrti Rim?
Za period nakon Prvog svetskog rata, vezuje se jedna teorija, koja i dan-danas ima pristalice među delom srpske elite. Naime, nakon pobede boljševičke revolucije, veliki deo ruskog plemstva i intelektualne elite nalaze utočište u Beogradu. Tada se pojavila informacija kako je Beograd izabran za četvrti Rim. Naime, carska znamenja iz Rima su nakon propasti imperije prebačena u Vizantiju, koja je postala drugi Rim. Nakon zauzimanja ovog grada od strane otomanskih Turaka, znamenja se sele u Moskvu, a propašću carske Rusije, ona su donesena u Beograd, koji je trebao da postane četvrti Rim. To je trebalo da pokaže bliskost odnosa Srba i Rusa, ali sva ova nagađanja ostala su u sferi naučne fantastike. |
Samim tim drastično je smanjeno zanimanje Rusije za Balkan, jer poluostrvo više nije bilo toliko bitno za dugoročne geostrateške interese Rusije. Od tog trenutka, Balkan je bio samo jedan od elemenata u sveobuhvatnoj ruskoj evropskoj politici.
Do popravljanje odnosa Rusije i Jugoslavije dolazi pred početak Drugog svetskog rata. U strahu od nemačke okupacije, Knez Pavle pokušava da pregovara sa vladarom SSSR Josifom Staljinom. Bez obzira na to što je u nekoliko tajnih pregovora Staljin obećavao pomoć Jugoslaviji, ništa od toga se nije ostvarilo. Kasnija istoriografija smatra da su to bila lažna obećanja ruske strane i pokušaj da se natera Jugoslavija u suprotstavljanju Hitlerovim armijama, u lažnoj nadi da će dobiti sovjetsku pomoć.
Time bi se invazija na SSSR odložila, a nemačke trupe razvukle na više frontova. Kasniji događaji u Drugom svetskom ratu, donekle su dali za pravo ovakvim tumačenjima događaja.
Pobedom nad nacističkom Nemačkom i dolaskom na vlast komunista pod vođstvom Josipa Broza Tita, odnosi dve države dobijaju na zamahu. Međutim, vrlo brzo dolazi do pukotina u saradnji, što se prvo primetilo kada su komunističke vlasti Jugoslavije gotovo ultimativno tražili da se sovjetske armije što pre povuku iz zemlje. To je ubrzo i učinjeno po naredbi Staljina.
Ratno zbližavanje
Kraj Drugog svetskog rata doveo je u prvom trenutku očekivano zbližavanje i saradnju dve zemlje. Tu međutim dolazi do prekida 1948. godine, nakon rezolucije Informbiroa, kojom je sovjetska strana osudila komunistiku Jugoslaviju. Ovaj sukob sa Staljinom bio je u stvari želja SSSR da pod svojom kontrolom drži sve komunističke države u Evropi, što jugoslovenski komunisti nisu želeli.
Uzroci sukoba sa prvom zemljom socijalizma su višestruku. Jedan od njih je bila takozvana Tršćanska kriza, u kojoj su jugoslovenske vlasti želele da ovaj grad potpadne pod njihovu kontrolu. Izazivajući konfrontaciju sa Zapadom, rizikovalo se da SSSR uđe u rat za koji nikako nije bio spreman niti voljan da vodi. Ponovo se dešavalo, kao i u nedavnoj istoriji, da Srbi, odnosno sada Jugoslavija, pokušava Rusiju da uvuče u sukob za koji nije bila spremna i da preko "velikog brata" ostvari strateške ciljeve.
Takav odnos je u prošlosti uzrokovao veliki broj konfliktnih situacija, kao što su Velika istočna kriza, Aneksiona kriza, Prvi svetski rat, u kojima je Rusija morala da spasava Srbiju. Kad god su izostajale racionalne i realne procene situacije, posledice su bile pogubne po obe zemlje.
Takođe, Titova vlast je u tom periodu aktivno pomagala grčkim partizanima u građanskom ratu, čemu se Staljin protivio, jer je već odlučio da ova zemlja potpadne pod zapadni uticaj. I ideja o stvaranju takozvane Balkanije, u kojoj bi osim Jugoslavije bile Bugarska i Albanija, direktno je bila protivna sovjetskim interesima, jer bi takva tvorevina bila još teža za kontrolu iz Moskve.
Uprkos opasnosti i pretnjama invazije sovjetske armije na Jugoslaviju, do toga nije došlo. Možda je glavni razlog činjenica da SFRJ nije imala direktnu granicu sa SSSR. Da se graničila sa najvećom zemljom komunizma, slažu se stručnjaci, do invazije bi gotovo sigurno došlo. To je bilo u skladu sa Staljinovom posleratnom politikom, kojom je želeo da izbegne bilo kakav budući iznenadni napad na sovjetsku teritoriju. U Evropi je granice SSSR okružio tampon-zemljama, odnosno države koje su se direktno graničile sa SSSR morale su biti komunističke, a iza njih, gde se to moglo, sledile su "neutralne" države, kao što su Jugoslavija, Austrija i Finska.
Rezolucija IB
Svi pokušaji da Jugoslavija vodi više nezavisnu politiku od prve zemlje socijalizma dovode do razlaza, koji kulminira rezolucijom Informbiroa iz 1948. godine. Prvi put dolazi do situacije koja preti da preraste u direktan vojni sukob dve nacije. Ovo možda možemo naznačiti kao period najnižih i najopasnijih odnosa Srba i Rusa.
Rukovodstvo SFRJ je nakon rata shvatilo da im je u većem interesu zbližavanje sa evropskim državama i sa SAD, tada najvećom ekonomskom silom sveta, koja je proizvodila trećinu svetskog bruto proizvoda, nego sa SSSR. Odnosi se poboljšavaju tek dolaskom na vlast Nikite Sergejeviča Hruščova, koji pravi otklon od Staljinove politike.
Bez obzira na to što je Jugoslavija u toku Hladnog rata igrala zapaženu ulogu na svetskoj sceni kroz Pokret nesvrstanih, SSSR je imao kontrolu nad većim delom Balkanskog poluostrva. Rumunija, Bugarska i jedno vreme Albanija, bili su deo ruske interesne sfere i Varšavskog pakta, tako da u sovjetskim strateškim planovima Srbi i Jugoslavija nisu imali mesto koje su ranije zauzimali.
Odnosi tokom Hladnog rata su većim delom bili dobri, jer je SFRJ pokušala da se postavi kao most između Vašingtona i Moskve. To je donekle i uspevali, pa su komunističke vlasti Jugoslavije uživali u dobrim odnosima i sa jednom i sa drugom zemljom. Tada dolazi do kraja Hladnog rata, raspada Varšavskog pakta i dezintegrisanja SFRJ i SSSR, što dovodi odnose dva naroda na potpuno novi nivo.
