Poreklo hrišćanstva u Srbiji (3): Malo čudo na Balkanu

Postoji nekoliko perioda kada je tlo današnje Srbije bilo u središtu svetskih zbivanja, gde su se stvarale nove ideje i nastajale kulture od prvorazrednog značaja.

OD PREISTORIJE DO RIMSKOG DOBA: Gradina Rakovac, manastir Dumbovo

 

Na Srbiju kao zemlju ranog hrišćanstva upućuje mnoštvo nalazišta na Fruškoj gori, a jedan od najznačajnih, ali i najzagonetniji je kompleks lokaliteta u selu Rakovac, sa naseljem Gradina. Dosadašnjim iskopavanjima na Gradini je utvrđen preistorijski kulturni sloj, zatim period rimske gradnje, romanička i gotička crkvena arhitektura, a evidentiran je i srednjovekovni period adaptacije manastira u utvrđenje u 14. i 15. veku.

Ravenski krug

Rimski period je, pored pokretnog arheološkog materijala kao što su novac, nakit, posuđe, opeke, utvrđen i ostacima hipokausta neke rimske građevine, koja je, većim delom, izvan gabarita crkve. Dosadašnji radovi omogućavaju da sa dosta sigurnosti izdvojimo ranohrišćanske arhitektonske faze, na koje su ukazali istraživači S. Nedvidek i V. Bunardžić. To su romanička trobrodna bazilika i gotska crkva.

Trobrodna bazilika je crkvena građevina koja se prilično retko sreće na ovom prostoru: apside, pod kojima je nađena i kripta, polukružnog su oblika. Gotska crkva, koja delimično leži i na temeljima romaničke, imala je trostranu apsidu, polukružni završetak antičke bazilike gde je sedeo predsednik suda, i kontrafore. Zapadni delovi crkve su delimično otkopani, ali opšti izgled ukazuje na postojanje pravougaonih kula, prisutnih u obe građevinske faze.

Lokalitet Crkvina

 

Građevinski materijal je rimski, a zidovi gotske crkve imaju i spolije romaničke kamene plastike, koja je najčešće rađena u kamenu peščaru, krečnjaku i mermeru. Ova preromanička i romanička skulptura, ukrašavana maštovitim dvočlanim i tročlanim prepletima, lozicama i palmetama, najzanimljivija je među nalazima iz Gradine. Fresko slikarstvo je očuvano u manjoj meri, a delimično su sačuvani ostaci nekada oslikane romaničke kripte.

Izuzetno važan lokalitet iz vremena ranog hrišćanstva je i Berevac kod Štrpca, na Kosovu i Metohiji. Tu je pronađena ostava u kojoj je sačuvan crkveni monokandelon, kandilo-svetleće telo, visine pola metra sa posudom za ulje. U apsidalnom prostoru crkve svetog Dimitrija pronađen je i relikvijar, kapsula od srebra, u formi polukružne kalotaste posude, koja je sa spoljašnje strane ukrašena sa sedam reljefnih rozeta, od kojih su, njih šest, prečnika 1,5 cm. Stilska analiza upućuje da je reč o predstavi Bogorodice sa šest apostola. Pandan ovoj kompoziciji, u fresko dekoraciji, nalazi se još samo u Egiptu, u Bavitu, što upućuje na ranohrišćanske veze Srbije i Afrike. Sama crkva svetog Dimitrija, napravljena u doba države kralja Milutina, sagrađena je na temeljima crkvenog objekta nastalog na prelazu 3. u 4. vek.

Manastir Štrpce

 

Stilska analiza reljefa, na srebrnom relikvijaru iz Berevca, podseća na rad majstora koji su delovali u tzv. ravenskom krugu. Odatle i ime Ravanici, kosovsko-metohijskom hrišćanskom centru, u doba stogodišnje vizantijske vladavine, od vremena cara Teodosija, njegove kćerke Gala Placidije, sinova Honorija i Arkadija, careva Valentijana Trećeg, Teodosija Drugog, Mavrikija. Oni deluju, u kontinuitetu, do vremena velikog ostrogotskog kralja Teodorika Velikog. Ravenski krug je počeo intenzivno da jača i da se širi u 4. veku, pod Teodosijem Prvim, koga je nasledila njegova kćerka. Dolazak Ostrogota tu nije ništa izmenio jer je car Anastazije bio monofizita, a kasnije, vladavinom Justinijana i njegove žene Teodore (527 - 565), Ravena je postala biser i riznica umetnosti zapadnog dela carstva.

Ona je uspela da napravi idealan spoj maloazijske i severnoafričke, ranohrišćanske umetnosti, sa umetnošću Srbije, Galije, Germanije i Trijera. Ta simbioza možda proističe iz duhovnih okvira Milana Amrosija i Jeronima iz Stridona, prevodioca latinske Vulgate, kao što piše R. Petrović u "Kulturnoj istoriji Vizantije". Ovaj deo balkanske Srbije razorili su 482. Ostrogoti, a obe Makedonije i Tesalija su, 517. godine prepuštene pljačkaškom haranju Geta, sve do Termopila i starog Epira. U to vreme se dogodio i strahoviti zemljotres koji je naneo veliku štetu. Zemljotres i pljačka Ostrogota i Geta uticale su da veliki broj ranohrišćanskih umetničkih predmeta i relikvija zauvek nestane sa ovog prostora.

Sreća i nesreća

Današnja Srbija ima tu sreću (ili nesreću) ne samo da se nalazi u centru Balkanskog poluostrva, nego se prostire i u centru džinovskog geografskog organizma koga nazivamo Podunavljem. A on je samo srce, najvitalniji organ konfluence koju čine četiri glavne arterije tog organizma - reke Sava, Dunav, Tisa i Morava. Samim tim, u kulturnom smislu, narodi koji tu prolaze, dolaze i odlaze, nestaju i nastaju, predodređeni su da imaju bolje uslove za svoje stvaralaštvo nego u nekom drugom kraju sveta. Postoji nekoliko perioda kada smo bili u centru svetskih zbivanja, centru gde su se stvarale nove ideje i nastajale kulture od prvorazrednog značaja.

Na primer, kultura Lepenskog Vira, ili vinčanska, koja će prekrivati teritoriju veću nego bilo koja današnja velesila, prema sadašnjim merilima. Zatim će doći period velikih ličnosti, koje se rađaju na toj teritoriji, od careva Galerija, preko Konstantina do Justinijana. Oni su bili gorostasni kreatori svetske politike i istorije. Na tlu Srbije cveta ranohrišćanska civilizacija i, na kraju, jedno "malo čudo", kako je govorio Dragoslav Srejović, arheolog i akademik, koje se dešavalo u 12. i 13. veku, a to je rađanje moderne srpske države. Ovakav položaj Srbije ima i svoje nepogodnosti: veliki civilizacijski tokovi bili su nasilno presečeni nekoliko puta, kao što su srpska kultura i srpska istorija bile presečene otomanskim osvajanjima, ili, u novije vreme, svetskim i građanskim ratovima.