Poreklo hrišćanstva u Srbiji (2): Borba lava i goluba

Keramički žižak, lojanica klasičnog antičkog oblika, koji je pronađen na tlu beogradske Patrijaršije prilikom iskopavanja i pripreme temelja, na središnjoj rozeti ima shematski prikaz pomoću kojeg je moguće objasniti mnogobrojne arheološke nalaze iz Srbije. To su pre svega krstovi, potom kameni crkveni "nameštaj" i keramičke opeke, koje su pronađene kako na teritoriji Beograda, tako i na prostoru celog srpskog Podunavlja.

Revnosni borac za hrišćanstvo: Sveti Hipolit Rimski na mukama

 

Arhaična ikonografska predstava na beogradskom žišku, sa ženskom i muškom figurom, sa krstom u ruci i drugima na mandorli, iznad glave, nema sličnog primera u kasnoantičnoj umetnosti od 3. do 7. veka i nije vezana za umetnost potonjih vekova.

Predstava je ukazala na to da je žižak ili lojanica načinjen za jedan određen istorijski trenutak i sasvim precizan datum u vizantijskoj državi. Na njemu su predstavljeni car Konstantin Prvi i carica Jelena, a ova postavka ima paralelu u srednjovekovnom predstavljanju Majke Božje i svetog Đorđa Pobedonosca.
 

Isusova poruka

Vizantijski carevi su, korak po korak, širili i branili svoje carstvo, stavljajući na relikvijare kultne slike. Ranije je uočeno da je, u tom slučaju, sveti Đorđe prefiguracija Isusa Hristosa, a njegovo opredmećenje je vezano za deo vojničke pobede koju on zadobija božanskom promisli. Da ne bi prikazivali lik Hristosa, carevi su uveli na averse svojih krstova lik svetog Đorđa Pobedonosca, koji je tako postao ne samo jemac vojničke pobede, već i podsećanje na to da samo Hristova božanska priroda može biti spasonosna.

Sveti Đorđe Pebedonosac

Kad se ovo objašnjenje svetog Đorđa sagleda u potpunosti, dolazimo do prvog hrišćanskog cara Konstantina, njegovog krsta i čuvene slovne formulacije "Ovim oruđem krsta pobeđuj", koji je bio vojnička zastava Rimskog i Vizantijskog carstva već od 313. godine.

U Beogradu je otkriven još jedan izuzetno važan ranohrišćanski nalaz. Reč je o timpanonu, koritastom udubljenju u zidu u kome stoji obično kip, ili trouglast, reljefima ukrašen prostor iznad prozora i vrata, u ovom slučaju sa predstavama lavova i krstom. Timpanon je otkriven na beogradskoj tvrđavi Kalemegdan. Na bočnom zidu ulazne kapije iz 14. veka, sa unutrašnje strane, pronađena je spolija iz srednjeg veka.

Spolija je građevinski element, najčešće kameni blok, opeka, stub, kapitel, arhitrav i slično, i zapravo je predmet iz starije građevine uzidan u novu građevinu. Ova spolija je bila u obliku pravougaonog reljefa koji je bio deo timpanona, dimenzija 20 sa 40 cm. Na njemu je predstava sučeljenih lavova i središnjeg, razdelnog krsta, nalik krstu sa Golgote, mesta Hristovog raspeća.

Ovaj tesanik najverovatnije je bio funkcionalni deo oltarne kamene pregrade ranohrišćanske crkve koja se nalazila u blizini, pa je znatno kasnije, u vremenu despota Stefana Lazarevića u 15. veku, uzidana unutar utvrđenja.

Prvi car hrišćana Car Konstantin Veliki i carica Jelena Rođeni Nišlija, Konstantin zvani Veliki nasledio je rimski presto od oca Konstancija Flora i poveo velike borbe za utvrđenje carstva.   Pred bitku sa Maksencijem, rimskim tiraninom, Konstantin je imao mnogo sumnje u uspeh, ali mu se, kako kaže legenda, javio blještavi krst na nebu, okićen zvezdama, na kome je stajao natpis:   Ovim pobeđuj! Naredivši da se iskuje krst sličan ovome car je zaista odneo slavnu pobedu nad nadmoćnijim neprijateljem i ušao u Rim.   Potom je ediktom 313. godine označio kraj progona hrišćana, a posle pobede na Bosforu izgradio divnu prestonicu Konstantinopolj, poznat i kao Carigrad koja je sve do turskih osvajanja u 15. veku bila prestonica Vizantije.

Srodnost ove zoomorfne kompozicije pronađena je na prstenju sa natpisom "pax", t.j. paks, sa značenjem mir, koje je nalaženo u grobovima na teritoriji Podunavlja, Kosova i Metohije, Žminja, Lopuške Glavice, Majsa, Pečuja, Golupca i Prčeva. Blizak odnos timpanona sa Kalemegdana i misionarskog prstenja sa lokaliteta Golubac i Prčevo u Srbiji daje pravi smisao baptističkoj formuli, vezanoj za obrede krštenja. U oba slučaja, timpanona i prstenja, imamo sučeljene lavove. Dok se na timpanonu u sredini nalazi krst, kod prstenja se tu nalazi natpis paks.

Hristov monogram na Konstantinovoj zastavi

Da bi se u potpunosti shvatila svrha lavova, krsta i natpisa koji označava mir, trebalo bi uzeti u obzir značajno delo Hipolita Rimskog iz 222-233. godine, Uskršnji kanon kao i Spis o krstu Kvinta Tertulijana. Ukratko, Hipolit zahteva da se kandidati za krštenje, na veliki uskršnji četvrtak, okupaju, poste na uskršnji petak, a na uskršnju subotu da se okupe oko episkopa, da se klečeći mole i da se nad njima počini egzorcizam, isterivanje nečastivih sila. Cela noć se provodi u slušanju i čitanju pouka.

U ponoć, kad nastupi uskršnja nedelja, osvećuje se voda krštenja, ulje blagodarnosti, kao i ulje egzorcizma. Zatim dolazi odricanje od Satane, pomazanje uljem egzorcizma i sam čin krštenja.

Satana, autor greha i neposredni uzrok smrti, u ranom hrišćanstvu je uvek predstavljen u zoomorfnoj hipostazi lava. Sledstveno tome, Satana - lav je sam knez smrti, njen uzrok, razlog Hristovog silaska u Ad na Veliki petak. Njegovim ubistvom, lavljom smrti, omogućava se poništenje Adamovog greha i buduće vaskrsenje, što se domašuje svetom tajnom krštenja. Tertulijan pruža i celokupan smisao čina polaganja ruku, koji je uzrokovao krsnu dogmatsku formulaciju "paks" na misionarskom prstenju.

Prve slike Hristovog krštenja, u 3. i 4. veku na reci Jordan sažeto su predstavljale celokupni obred krštenja. Hrist na tim slikama svojom donjom polovinom tela stoji u vodi krštenja, dok mu sveti Jovan Krstitelj iz male posude patere na glavu izliva pomazujuće ulje. U vrhu scene nalazila se golubica, Sveti duh, kao kruna kompozicije, koja je uvek označavala da je obred "polaganja ruku" okončan i da Sveti duh, golubica, donosi božji mir, paks, i smirenje nebeske srdžbe.
 

Smrt stare prirode

Ako se uzme u obzir sve do sada rečeno, par sučeljenih lavova na kalemegdanskom timpanonu, kao i na misionarskom prstenju iz Srbije imaju značenje smrti stare ljudske prirode, ukazujući na obred polaganja katihumena u vodu, koji je ključni deo svete tajne krštenja.

Na to upućuje i krst, koji se uzdiže sa brega Isusovog stradanja, Golgote, u sredini kompozicije. Na misionarskom prstenju iz Srbije krst je zamenjen porukom "pax", koja je deo čina polaganja ruku, sakrament potvrde katihumena i znak da je onaj, koji taj prsten nosi, već hrišćanin i da ima udela u Hristosu, uspevši se svim stepenicama inicijacije, kao i Isus Hrist, sin Boga i sin Bogorodice, po ljudskom telu.

Na Srbiju kao zemlju ranog hrišćanstva upućuje i mnoštvo nalazišta na severnim obroncima Fruške gore. Jedan od najznačajnijih, i ne manje zagonetnih je kompleks lokaliteta u selu Rakovac, gde je centar mnogih, prostorno i vremenski povezanih zbivanja, naselje Gradina.

Sutra: Poreklo hrišćanstva u Srbiji (3): Malo čudo na Balkanu