Poreklo hrišćanstva u Srbiji (1): Apostoli među Srbima

Geografsko-istorijsko tlo Srbije, viđeno očima kasnog starog veka, predstavlja "sveto tlo" koje je neprekidno, iz veka u vek, gradilo svoju duhovnost.

Veliki župan Stefan Nemanja

Druga rimska prestonica

Letopisac Nestor kaže, kao i Jovan Deseti, da su Srbi primili hrišćanstvo od apostola Pavla i Andrije. A Vuk Karadžić navodi epsku narodnu pesmu u kojoj se na jednom mestu kaže: "Do u Srijemu, u to mjesto župno, e se kupe srijemski glavari, na sakupu pred bijelom crkvom, tu dođoše mnogi sveštenici..." U 5. veku, patrijaršija je iz Sirmuijuma preneta u Mitrovicu na Kosovu, a potom je, sve do 535. godine lutala od nemila do nedraga.

Sirmijum je bio jedan od najvećih gradova rimskog carstva, poznat kao njegova druga prestonica. Ovde je umro Marko Aurelije 180. godine i Klaudije Drugi. Tu su rođeni mnogi imperatori poput Maksimijana "Herkula", Proba, 232. godine, Konstansa Drugog 317. godine i Gracijana 359. godine. U Budaliji, nedaleko od Sirmijuma, rođen je imperator Decije. Kod Petocrkvja, rođen je imperator Maksimin. Nemanja, veliki župan Srbije, podiže svoje prve crkvene građevine na temeljima ranohrišćanskih bazilika, i to nimalo slučajno. Tako, u blizini Kuršumlije, na levoj obali Toplice, podiže Bogorodičnu i crkvu svetog Nikole pre nego što će postati jedini gospodar Raške.

Planski širio hrišćanstvo u Srbiji: Nemanjina zadužbina -  Bogorodična crkva kod Kuršumlije

 

Bogorodična crkva je podignuta na temeljima bazilike, a kraj crkve svetog Nikole pronađeni su kasnoantički grobovi iz 4. veka. Ovo nije sticaj okolnosti, nego milenijumska trajnost sakralnog prostora, od kasne antike pa sve do naših dana.

Kako je utvrđeno, čitav ovaj nemanjićki prostor Kuršumlije i njene bliže okoline doživeo je od 6. veka izuzetan procvat u oblasti hrišćanske kultne arhitekture.

Ager današnjeg grada Kuršumlije pripadao je antičkom gradu Nišu, rimskom Naisusu, njegovom jugozapadnom perifernom kraku, pa Kuršumlija, kao poslednji grad rimske provincije Dakije Mediteranije, nije slučajno u antici dobila naziv "na kraju", ili Ad fines.

Razlog ovog, relativno brzog razvoja hrišćanstva i kultne arhitekture, leži u činjenici da je ovuda u doba antike prolazio važan saobraćajno-rudarski put koji je sa obala Jadrana i grada Lesa (Leštane, Ljes, koji se tada nalazio u rimskoj provinciji Prevalis), išao do grada Ulpijane (Lipljan), u rimsku provinciju Dardaniju, preko Niša (koji se u kasnoj antici nalazio u rimskoj provinciji Dakiji Mediteraniji) stigavši do glavnog grada provincije Dakije, Ripenzis Racijarije, što je današnji Arčar. Ovaj važan put, kao jedina veza od obale Jadrana do Dunava, dijagonalno je presecao četiri rimske provincije.

U isti čas, bio je to i veoma važan privredni put koji je rudno blago sa Kosova raznosio širom Rimskog carstva, u čijem središtu je bio prostor, ager današnje Kuršumlije.
Izuzetno važan ranohrišćanski centar bio je i Novigrad, današnji Herceg Novi, nezaobilazna stanica na putu legionara, Via adriatica ili Jadranski put, od Epidaurusa, današnjeg Cavtata, do Scodre, Skadra.

U njegovoj okolini, od rta Oštro pa sve do Krivošija i Subre na Orijenu, na nadmorskoj visini 1680 metara, evidentirano je i snimljeno 89 crkvenih lokaliteta.

Ovi lokaliteti još su u fazi istraživanja. Brojne iskopine nagoveštavaju postojanje svetinja koje su zatrli osvajači ili neumitni zub vremena. Od 16. veka mnogo crkava je obnovljeno, a najveća koncentracija se nalazi na poluostrvu Luštica, u mestu Žanjice. Polovinom 20. veka, u selu Peljevcu, nedaleko od grada Kuršumlije, pronađena je kadionica čije je geografsko poreklo iz Jerusalima.

Sveti Petar i Pavle u manastiru Lepavina

Na ovoj relikviji, koju je obradila Mirjana Čorović-Ljubinković, prikazano je šest scena reljefom iz Hristovog žitija: Blagovesti, Rođenje Hristovo, Susret Marije i Jelisavete, Javljanje pastirima, Krštenje i Raspeće. Ove scene ukazuju na blisku vezu kadionice sa liturgijom i onim njenim delom koji se odnosi na katihumene, kandidate za monaški postrig.

Kada bi određeni odeljak bio pročitan, đakon bi, uzevši blagoslov od sveštenika, uzimao kadionicu i, uz molitvu kadila, počinjao da kadi časnu trpezu sa četiri strane: gornji presto, žrtvenik, ikonostas i deo hrama sa soleje.

Posle te, završne radnje, sveštenik govori: "Mir tebi", a odgovor je: "I duhu tvome". Sveštenik je na to kazivao: "Premudrost", i pevala bi se "Aleluja". Tada bi đakon opet počinjao da kadi celu crkvu, označavajući da se "dar Duha svjatago" raširio čitanjem Jevanđelja po svim krajevima sveta.
 

Patrijaršija na bazilici

Davanje žrtve kađenjem vuče poreklo sa iranske visoravni Lugistan, gde je pronađen ogroman broj kadionica istovetnih sa onima iz Belane i Kostola, u Nubiji i Egiptu, koji su naseljavala plemena Skita sve do 3. veka. Običaj davanja žrtve kađenice opisao je i Herodot u svojoj "Istoriji", nakon što je prisustvovao "svečanostima kandila" u kultnom mestu Egipta Bubastidi, gradini na humu, podignutoj u čast boginje Bubastije, grčke Ligodesme, odnosno sarbske Lužice.

U indirektnoj vezi sa nalazima kadionice - a na teritoriji Srbije pronađeno ih je sedam - nalaz je keramičkog žiška, lojanice, koji je pronađen u temeljima beogradske Patrijaršije, prilikom iskopavanja i pripreme temelja. I patrijaršija je podignuta, kao i Nemanjine crkve i crkve na Kosovu i Metohiji, na temeljima bazilike iz starog veka.

Ovaj običaj ušao je u život hrišćanske crkve najpre na Istoku, gde je korišćen zaodavanje počasti carevima, a kasnije je, iz imperijalne prakse, uveden u liturgijski obred. Zapad je uveo liturgijske radnje sa kađenjem, kao deo mise, tek u 7. veku.

Sutra: Poreklo hrišćanstva u Srbiji (2): Borba lava i goluba