Bedemi tamnice u krvi rodoljuba
Niko ni od najstarijih Cetinjana ne zna, ili samo nagađa, zašto je, po kojem Bogdanu, jedno naselje na severozapadu grada dobilo ime Bogdanov kraj. Svi, ne samo na Cetinju, međutim, znaju da je tu nekada bila jedna od najčuvenijih tamnica, ne samo u Crnoj Gori i ne samo na prostorima nekadašnje Jugoslavije.
Od te sumorne "kuće oplakane", iz koje odavno ne dopiru jauci utamničenih, ostala je samo sablasna ruina i sve bleđa sećanja na velikomučenike koji su prošli kroz ovaj kazamat, a mnogi od njih nikad više nisu videli svoju kuću - ostali su zauvek na gubilištima u Cetinju i oko Cetinja, ili im se trag zameo u zloglasnim tamnicama i logorima smrti u koje su odavde sprovođeni, od Nađmeđera i Boldogasona u Prvom svetskom ratu, do beogradske Glavnjače, Bara, Klosa, Barija i nemačkih logora-stratišta u Drugom svetskom ratu pa do Kotora, Mamule, Grgura i Golog otoka, mučilišta koja su otvorena i formirana 1948. godine za pristalice Rezolucije Informbiroa, odnosno Staljina i tadašnje politike Sovjetskog Saveza prema Jugoslaviji.
O imenu nema podataka
- Ime, toponim Bogdanov kraj, koliko je do sada utvrđeno, prvi put se spominje 1638. godine u poznatom Letopisu Cetinjskog manastira - kaže Dragan Šofranac, saradnik u Državnom arhivu na Cetinju.
- Nema, međutim, podataka po kojem je Bogdanu dobio ime i taj podatak nije sačuvan čak ni u narodnom predanju.
Šofranac, kao i mnogi drugi stariji Cetinjani, veruje da bi to mogao biti neki prastanovnik Cetinja, neko ko se među prvima, krajem 15. veka, stalno nastanio na ovom nekadašnjem podlovćenskom katuništu.
- U svakom slučaju sigurno je da ni ovo naselje, a time ni cetinjski zatvor nisu, kako neki špekulišu, dobili ime po Bogdanu Memedoviću, rodom iz Drobnjaka, plemenskom kapetanu i jednom od prvih crnogorskih pravnika, koji se ubio na Cetinju 1892, sedamnaest godina pre nego što je sagrađen i otvoren zatvor Bogdanov kraj - tvrdi Dragan Šofranac.
Memedović je bio plemenski kapetan i okružni sudija u Kolašinu, Morači i Rovcima. Kad je jedna mlada devojka iz tih krajeva zatrudnela i kad se počelo govorkati da je to "zlodelo" kapetana Memedovića, da je on zaveo i prevario devojku, on je pokušao da greh svali na tadašnjeg arhimandrita Moračkog manastira Mihaila Dožića - Medenicu. Doznavši za to tadašnji mitropolit crnogorski Mitrofan Ban požali se knjazu Nikoli Petroviću. Ovaj odmah pozove kapetana "na raport" i kad mu je Memedović sve priznao, knjaz ga upita da li želi da mu on sudi ili će se sam kazniti. Kapetan ga zamolio da ga pusti da razmisli do jutra pa će mu onda kazati. Umesto Memedovića, knjazu je sutradan stigao glas da se kapetan u toku noći ubio u krčmi Golubovića u kojoj je bio odseo...
Zatvor Bogdanov kraj je sagrađen i otvoren 1909. godine po naređenju knjaza Nikole i u njemu će od tada tamnovati ubice i teški kriminalci i prestupnici, a naročito knjaževi neistomišljenici i politički protivnici. To mučilište će potom služiti austrougarskom okupatoru tokom Prvog svetskog rata kao sabirni centar iz kojeg su utamničeni sprovođeni u logore i mučilišta širom Evrope.
Zatvor nije zatvoren niti ostao bez "stanovnika" ni u periodu između dva svetska rata, a posebno će dobro doći italijanskim i nemačkim okupatorima tokom Drugog svetskog rata. U tom devetom krugu pakla tamnovali su nebrojeni rodoljubi i oni koji se nisu mirili sa okupacijom niti pristali da služe okupatoru. Oni najuporniji i najnepokorniji su iz ove tamnice izvođeni i streljani na gubilištima u Cetinju i oko Cetinja.
Opomena pokolenjima
Posebno se pamti slučaj mladog skojevca i partizanskog obaveštajca iz nemačke okupacione uprave na Cetinju, dvadesetjednogodišnjeg Gojka Kruške, kojeg su Nemci, kad je otkriven, osudili na smrt vešanjem - i njega i njegovog druga i saradnika, Albanca Musu-Buta Hodžića. Obešeni su 13. januara 1944. godine i ostavljeni da tri dana vise o granama starog bresta na Balšića pazaru (zanimljivo je da je tačno 40 godina kasnije, 13. januara 1984, sneg slomio taj brest, ali su spomenici Kruški i Hodžiću, podigniti ispod njega, ostali netaknuti).
Zatvor je opusteo i prestao da radi 1966. godine i o njemu od tada niko ne vodi računa, iako bi bilo normalno da se konzervira i sačuva zbog uspomena na velikomučenike koji su osetili njegove ćudi i kao velika opomena pokolenjima...
Mirovićev komentar
U jednoj grupi Jugoslovena koja je sedamdesetih godina prošlog veka posetila Petropavlovsku tvrđavu u Lenjingradu, odnosno Sankt Peterburgu, glasovitu tamnicu za političke protivnike na ostrvu u reci Nevi, u kojoj su, pored ostalih, čamili i Gorki, Dostojevski, Bakunjin, Černiševski, čak i Josip Broz Tito, bio je i profesor Gojko Mirović iz Golubovaca kod Podgorice, jedan od golootočkih mučenika koji je prošao golgotu tamnovanja u Bogdanovom kraju. Kad smo ga upitali za komentar, on je samo odmahnuo rukom: - Ovo zatvor?! Ovo je hotel najviše kategorije za Bogdanov kraj na Cetinju.
