Od Srba ostali samo grobovi

Muški preci žitelja Crnaje, do pre dve decenije srpskog sela u izrazito bošnjačkoj opštini Cazin (BiH), koje se graniči sa Kordunom, baš su bili bundžije.

Osetljivi na nepravdu, voleli su pušku više nego ženu, mrzeli vlast jače od motike i vazda bili spremni na ustanak. Umeli su da se bore, ali i da podnose gubitke. Kad su 1850. godine ustali protiv moćnih Turaka morao je lično Omer paša Latas da se angažuje kako bi ih slomio. Digli su oružje i na carsku Austrougarsku 1879, baš kao i na ustašku Hrvatsku 1941. godine, a nepunu deceniju kasnije imali su petlju da se usprotive i Titovoj Jugoslaviji.

Stradali od noža

NEMA VIŠE LJUTIH KRAJIŠNIKA: Petar Trkulja

Cazinska buna 1950. godine, s mozgom i akterima operacije u Crnaji, zabeležena je kao prvi slučaj oružane pobune protiv Brozove vizije komunizma na selu, oličenog u "drugarskim" opsadama štala, svinjaca i njiva, i otimanju od seljaka takozvanih viškova proizvoda.

Poslednji bunt Srba iz Crnaje desio se devedesetih godina prošlog veka i to protiv Sarajeva i Alije Izetbegovića. Kada se, nakon Slovenije i Hrvatske, ratna truba oglasila i u Bosni, a s njom počele i podele među muslimanima, Srbima iz Crnaje učinila se sigurnijom budućnost uz miroljubivog Fikreta Abdića nego uz ratobornog Atifa Dudakovića.

Ali, i tu su, nažalost, uknjižili gubitak.
Poslednji Srbin iz ovog sela koje se prostire na površini od 12 kvadratnih kilometara, prešao je reku Koranu 1993. godine.

U Crnaji je ostalo samo pravoslavno groblje i - jedna jedina Srpkinja, pre rata udata za Hrvata. Možda i ona danas zapomaže kao što je nekad davno zapomagala njena daleka rođaka, udajom dospela u ovo selo: "Crna ja, gde sam se udala, crna ja, kako ću kući doći". Po toj jadikovki, prema jednom od objašnjenja, Crnaja je i dobila ime.
Milan Karanović u knjizi "Pounje u Bosanskoj krajini" izdatoj 1924. godine, navodi, međutim, da je selo nazvano po potoku. Bilo kako bilo, danas je Crnaja naseljena Bošnjacima.

Njeni bivši stanovnici Srbi nadživeli su nekoliko država i vladara, ali nisu uspeli da nadžive SFRJ, državu za koju je život dao skoro svaki drugi Srbin u selu - u Crnaji je u Drugom svetskom ratu poklano i ubijeno 41 posto njenih stanovnika, odnosno 167 muškaraca, žena i dece!

Poziv vladike Hrizostoma

Vladika Hrozostom je nedavno posetio Crnaju

O svemu tome, u sklopu storije o nastanku i nestanku sela detaljno su, s mnogo uloženog truda i još više ljubavi, progovorili Petar N. Trkulja i Borivoje N. Božić u knjizi "Crnaja oteta od zaborava".

- Stravično je kada na početku knjige, želeći da saopšte geografski položaj sela, autori ustanove da u njemu nema ničega osim groblja. To je jedino što je ostalo od srpske Crnaje. Odmah ste saznali njenu sudbinu, primetiće u predgovoru Mile Novaković i nešto kasnije s neskrivenom gorčinom zaključiti: "Autori su svoju Crnaju stavili u knjigu gde joj više niko ništa ne može."

Kada su napuštali Crnaju, njeni žitelji razmileli su se širom sveta. Ipak, najviše njih ostalo je da živi u Sremu, i to u selu Putinci.

- Sudbinu sela Crnaja doživela su i sva ostala srpska i mešovita sela u Cazinskoj krajini. Ponovo su granice na reci Korani, ali sada ni na jednoj njenoj obali nema "ljutih Krajišnika", sve je opet pusto kao i pre 420 godina, kad su Srbi počeli da naseljavaju ove krajeve - podseća za "Vesti" Petar Trkulja, čiji je otac učestvovao u Cazinskoj buni i odležao zbog toga četiri godine u zeničkom zatvoru.

Kada je vladika bihaćko-petrovački Hrizostom u septembru ove godine pročitao monografiju "Crnaja oteta od zaborava", odlučio je da odmah ode u to selo. Episkopa i njegove pratioce Bošnjaci su srdačno primili i zajedno s njima obišli pravoslavno groblje, nekadašnje crkvište i popovo kućište. Hrizostom, prvi vladika koji je ikada u istoriji Crnaje došao u to selo, poručio je Crnajčinima širom sveta da se organizuju i pozvao ih da uz pomoć komšija Bošnjaka urede grobna mesta i groblje u Crnaji.

Predložio je i da se 2012 . godine okupe na Talića brdu i održe pomen Srbima koji su sahranjeni na crnajskom pravoslavnom groblju, što bi bio prvi pomen posle Drugog svetskog rata.

Deli severnu poluloptu

Centar sela Crnaja je pravoslavno groblje. U blizini prolazi 45. paralelnik severne geografske dužine, tako da se Crnaja nalazi na jednakoj udaljenosti od Ekvatora i Severnog pola.

- Slučajnost je što selo "učestvuje" u podeli severne zemljine polulopte, ali nije slučajno što su ga kroz istoriju mnogi delili - kaže Trkulja.

Uzbuna stigla do Beograda

"Nakon uspostavljanja telefona sa Bihaćem, na uzbunu je dato sve što se moglo dignuti u Banjaluci i Bihaću. Nastala je opšta zaprepašćenost vestima o pobuni u Cazinu, a zbog slabih komunikacija nije se stvarno znalo šta se dešava. Prva pomoć stigla je iz Bihaća oko 3 poslepodne. Do kasno naveče stigla je vojska iz Banjaluke i Drvara, sve moguće udbe, partijski funkcioneri itd. Vest se proširila do Beograda i tog dana se može reći da je uzbunjena tadašnja Jugoslavija. Sutradan se krenulo u čišćenje terena, hapšeno je sve redom i ispitivano, neki su ubijeni na licu mesta." (Prof. dr Vera Kržišnik-Bukić: "Cazinska buna 1950", Ljubljana 1993)

Vođe pobune, podignute 6. maja 1950. godine - Srbi Milan Božić iz Crnaje i Mile Devrnja sa Korduna, i musliman Ale Čović iz Šturlićke Platnice, streljani su. Titova vlast na smrt je osudila još trojicu ustanika.