Sanduci kaluđera od kamenih ploča
Tokom radova na obnovi manastira Arhangel Gavrilo u Kumanici kod Bijelog Polja, koji obilaze vernici iz gotovo svih krajeva bivše Jugoslavije i dijaspore, otkriveno je 19 monaških grobova. Zanimljivo je da su kaluđeri umesto u drveniim sahranjeni u sanducima od kamenih ploča.
Prilikom arheoloških radova u oltarskom delu pronađen je i sarkofag sa moštima nepoznatog sveca.
- Nije jasno ni arheolozima zbog čega su monasi sahranjeni u kamenim sanducima kada se na ovim prostorima sahrana sveštenih lica vekovima obavlja u kovčezima od drveta - kaže otac Nikolaj.
Stari zapisi
U ovaj čuveni hram na granici Srbije i Crne Gore vikendom uvek dođe Vukoman Kljajević, novinar iz Bijelog Polja.
- Volim sve naše svetinje, ali me Kumanica najviše privlači. Na ruševine ovog hrama dolazio sam kao dete. Često dovedem celu porodicu. Veoma me zanima ko su bili monasi i svetac koji su sahranjeni na neobičan način za pravoslavce. Voleo bih da istoričari i arheolozi saznaju o tome nešto više. Stari ljudi pričaju da ova crkva ima i isceliteljsku moć. Čuo sam da je pesnik Rade Ljujić iz Grančareva nakon desetak noći provedenih pod svodom svetinje ozdravio od gangrene, a pesnik Milan Šebek iz Vrbnice progledao - kaže Kljajević.
Njegov sugrađanin Stevan Vojinović kaže da je bio u Studenici na Ostrogu i Svetoj Gori, ali mu je ova svetinja naročito prirasla za srce.
- Dolazim u Kumanicu godinama. Sa prijateljima sam pomagao majstorima kad je podizana iz temelja. Svoje poslovne partnere kad dođu u Crnu Goru uvek uputim na ovo sveto mesto da vide prelep manastir - veli Stevan.
Starešina ove čuvene srpske crkve otac Nikolaj priča o njenom nastanku:
- Manastir u Kumanici posvećen Svetom arhangelu Gavrilu pominje se u XV veku. Zapusteo je najverovatnije tri veka kasnije, kada su iz njega odnete mošti Grigorija kumaničkog. U starim srpskim zapisima piše da su se prilikom rušenja manastira izdrobile Grigorijeve mošti. Jedan deo je čuvan u kući Antonija Simonovića u Bijelom Polju, a drugi je nađen u manastiru Dragoviću kod Drniša, sa zapisom iz XVIII veka i dva pečata manastira Kumanice i potpisom jeromonaha Nikodina. U istoriji je poznato da se u samoj crkvi čuvalo kumaničko četvorojevanđelje, koje je 1604. godine kao poklon ovom manastiru priložio jeromonah Zaharije. Ovo znamenito delo nalazi se u SANU.
Ćup sa zlatnicima
Kada je 1970. godine trasa pruge Beograd-Bar trebalo da prođe preko razrušenih i oronulih zidova Kumanice, nadležni Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva je sprečio da železničke šine oskrnave jedno od najvećih svetilišta SPC. Trasa pruge pomerena je za 10-ak metara od porušenih vrata crkve, ali su teške mašine gotovo uništile ostatke starih zidova i arheoloških nalaza, koji bi pouzdano svedočili o vekovnom životu manastirskih monaha.
Te 1970-71. godine otpočeli su istraživačko-konzervatorski radovi koje je organizovao Zavod za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva. Prilikom trasiranja pruge u blizini crkve pronađen je ćup sa novcem iz XVII veka. U njemu se nalazilo 10 zlatnika i osam srebrnjaka koji se nalaze u novopazarskom muzeju.
- U vreme kada je Kumanica prvi put sagrađena, na ulazu u opasni limski kanjon u dubokoj hrastovoj šumi pod stenovitom liticom predstavljala je oazu mira koju verovatno nije imao nijedan manastir u limskoj dolini. Ona je u tom periodu bila čuvar svetih kanona do XVIII veka, kada se iz nama još uvek nepoznatih razloga, zarušila - kaže Nikolaj.
Sagrađen i konak
Na zahtev Muzeja u Prijepolju 8. februara 1999. godine, odlukom Svetog sinoda SPC i blagoslovom njegove svetosti patrijarha Pavla odobrena je obnova ovog značajnog spomenika kulture.
Početak radova na obnovi manastira Kumanice, zakazan za april 1999. godine sprečila je NATO agresija, pa su 16. avgusta te godine otpočela arheološka istraživanja unutrašnjosti i preostalog dela porte manastira. Konačno, 21. aprila 2000. godine za nepunih šest meseci završena je celokupna obnova ovog hrama i vraćen pozlaćeni krst na centralnu kupolu. Posle toga prilozima vernika iz Crne Gore i Srbije urađen je manastirski konak. Veliki doprinos obnovi ove svetinje dao je Ranko Damjanović.
Ključ za svod kupole
U krov Kumanice ugrađeno je 25.000 komada klisa izrađenog od belog bora.
"Tokom prekrivanja hrama pronašli smo "ključ" koji zatvara svod centralne kupole", kaže Nikolaj.
Siga iz Lijeske
Prilikom rekonstrukcije hrama korišćen je kamen iz istog majdana iz kojeg je vađen i prilikom gradnje u XIV veku. Svodovi i unutrašnji zidovi kupole su od sige koja je eksploatisana u selu Lijesci, udaljenom oko 40 kilometara od Kumanice.
