Sedam svetskih čuda (10): Grčki bogovi "letuju" u Turskoj

Iako za svetilište Artemizija u Efesu interesovanje nije slabilo još od renesanse, prva iskopavanja počela su tek 1863. godine pod rukovodstvom strastvenog engleskog istraživača J. T. Joda.

Ostači čuvenog grada: Halikarnas u naše vreme

 

On je brzo pronašao ostatke hrama i neke njegove delove poslao kao poklon Britanskom muzeju. Vek kasnije, iskopavanjem je rukovodio Anton Bamer, koji je omogućio da se dočara hram iz 8. veka p.n.e, osnove pravougaone, okružene stubovima visokim 8,4 metra. Artemizijum je bilo prvo svetilište u peristilu, natkrivenom slobodnom prostoru okruženom stubovima. Bio je otvoren ka zapadu, što je tipično za arijevske kultne građevine, i danas je uočljivo kod pravoslavnih hramova i srpskih kuća zlatiborsko-moravskog okruga

Pomoć Artemide

U središnjem delu dizao se baldahin, svod iznad oltara, sa šest stubova, zatvarajući osnovu veličine 1,75 sa 2,45 m. Tu se nalazilo postolje za kultnu statuu i žrtveni oltar. Ovom zdanju je prethodilo još jedno: pronađeni ostaci ukazuju na ritualne radnje iz mikenskog doba, kada su na ovom prostoru živeli Arijevci. Normalan hram ima oblik kuće sa glavnom prostorijom hrama bez prozora. Međutim, ovde je peripter bio samo posvećeni ograđeni prostor - sekos. Artemizijum je bio treći od džinovskih diptera izgrađenih u Joniji. Diopter je vrsta hrama sa dvostrukim nizom stubova sa strane. Prvi je građen u Samosu, drugi je bio Apolonov hram. U Miletu hram boginje Artemide premašio je sve svoje prethodnike, veličinom i količinom upotrebljenog mermera, tada još retkog u arhitekturi. Hrama ne bi bilo bez Krezovog bogatstva i njegove ambicije da osvoji Efes.

Na po hodu kroz Efes: Aleksandar Veliki

Prema Herodotovom svedočenju, Krez je lično posvetio većinu stubova. Pronađeni su i delovi na kojima je uklesano njegovo ime. Izgradnjom su upravljali arhitekte Kersifron, njegov sin Metagenes i Teodor sa Samosa. Čvrsto postaviti toliko kamena i mermera na močvarnom zemljištu bio je pravi podvig.

Pri gradnji hrama u Heraklionu, Teodor se suočio sa istim problemom. Prema kazivanjima istoričara Diogena, Laersa i Plinija, uspeo je da problem reši tako što je ispod temelja stavljao drveni ugalj i jagnjeće kože. Putopisac Vitruvije piše o usavršenim spravama za prevoz mermera; najbliži kamenolom je bio udaljen desetak kilometara. Kako su kola mogla tako da zaglibe, majstor i konstruktor Kersiferon je izumeo uređaj za kotrljanje stubova. Metagens je stavio velike drvene točkove na krajeve ogromnih arhitravnih blokova (reč je o kamenim gredama koje počivaju na kamenim stubovima, kao postolje) - njihovo podizanje vršeno je zahvaljujući duhovito izvedenoj strmoj ravni koja, prema Plinijevom opisu, podseća na egipatsku tehniku. Pri izvođenju vrhunske građevinske operacije, postavljanju nadvratnika, Laers veli da se Artemida umešala i pomogla graditeljima da okončaju veliko delo.

Plinije ističe da je gradnja trajala punih 120 godina i, stvarno, stil friza ukazuje da je završen oko 460 g. pre nove ere. No, nepunih stotinak godina kasnije, uništen je u požaru. Izazva ga Erostat, i to da bi se pročuo, kako beleži geograf Strabon. Zanimljivo je da se događaj zbio 356. g. p. n.e. u noći kada se rodio Aleksandar Veliki. Makedonski kralj i osvajač obići će ovaj hram nepune dve decenije kasnije.

Nakon požara, odmah je započelo podizanje novog hrama. Radovima je rukovodio Keirokrates - njega je zamenio Deinokrates, čuveni graditelj Aleksandrije. Njihov rad nastavili su Demetrios i Vitruvije (Pajonis Efešanin). Cela Mala Azija se udružila u finansiranju izgradnje: žene Efesa poklanjale su nakit, bogati imovinu, a nuđeni su na prodaju stari, sačuvani stubovi. Kao i Krez, Aleksandar Veliki je, prolazeći kroz Efes, 334.g.p.n.e. predložio da snosi sve troškove a da zauzvrat njegovo ime bude ispisano na dovratku hrama. Efešani su diplomatski izjavili da ne priliči da jedno božanstvo čini čast drugom božanstvu. Nestali hram vaskrsao je još impresivniji.

Osnova mu je bila 72 sa 126,5 m, visina 32 m dok je postolje sa 10 stepenika, visoko 2,75 m, takođe doprinosilo impozantnosti hrama. Šuma stubova je postala još gušća, sad ih je bilo deset više. Sačuvani rimski novčići pokazuju fasadu hrama sa tri otvora da bi se olakšao teret što pritiska stubove i omogućilo spektakularno pojavljivanje boginje čiji se kip pomerao. Komunikacije između boginje, sveštenika i vernika uspostavljala se prilikom prinošenja žrtve na postolju visokom 10 metara.

Plinije precizira da je kip boginje, kao i ukrase na sizeliranim stubovima, sa ritualnim i mitološkim scenama, isklesao majstor Skopas. No, magija spomenika je u vezi sa bogatstvom žrtvenih ponuda, boginjinim likom i neobičnim ritualom poreklom sa visije Lugistana. Artemidin kip, kažu istoričari građevinske umetnosti, po popularnosti može da se meri samo sa Kipom slobode u Njujorku.

Isklesano telo boginje je odmerenog držanja, utegnuto steznikom i opasano nebrojenim dojkama. Ova brojnost dojki dovodi se u vezu sa Velikom Majkom, hraniteljicom čovečanstva. Sugestije antropologa G. Seterla da su u pitanju žetvene kese valja odbaciti isto kao spekulacije da su u pitanju urme, žlezde ili testisi bikova. Veliki broj dojki samo povećava Artemidinu moć kao boginje plodnosti; Artemida, velikim brojem dojki, podseća na Zob, boginju Arijevaca sa Lugistanske visoravni na masivu Zagros, u Iranu. Hram u Efesu, Krezov poklon Artemidi, razorili su Goti 263. godine. Potom je obnovljen i služio je svojoj svrsi sve do Teodosijevog zakona, kojim je ovaj rimski vladar 394. godine zabranio paganske kultove i utvrdio hrišćanstvo kao državnu religiju. Hram je porušen je 401. godine a u 5. veku je, u dvorištu hrama, izgrađena crkva.

Velelepni grad 

Boginja bez hrama: Artemida

 

Osvojivši Bodrum, ondašnji Halikarnas, 333. godine pre n.e. Aleksandar Makedonski je od celog grada, bisera Male Azije, ostavio neoštećen jedino Mauzolej - džinovsku grobnicu koju je, sebi u slavu, izgradio car Mauzol oko 370 godine pre nove ere. Kada je 189. godine pre nove ere Halikarnas pao u ruke Rimljana, izgubio je svaki značaj kao svetovni i kulturni centar. Istoričar Vitruvije u svojim Maloazijskim putopisima, ostavio je opis ovog veličanstvenog grada.

"U podnožju Halikarnasa uočavali su se luka i javni trg. Na sredini padine nalazio se Mauzolej, a malo više, u osi palate, hram posvećen bogu Marsu. Od Mauzolove palate nije sačuvan ni kamen na kamenu. Na još uzdignutijem mestu bio je jedan hram posvećen Veneri i Merkuru. Plan Halikarnasa otkrivao je novi grad sa ulicama sečenim pod pravim uglom. Raspolagao je, u donjem delu i sredini, vrlo širokim bedemima. Lepota pejsaža u kome je bio smešten i veličanstven karakter gradske sredine, davali su glavnom gradu monumentalan izgled. Mauzolej, smešten unutar prostrane pravougaone terase, zajedno sa svojim okruženjem, upečatljivo je dominirao celinom koju su činili luka i središte grada."  

Sutra - Sedam svetskih čuda (11) -