Manastiri Braničevskog okruga (5): Gornjakom upravljali i partizani

Bez obzira na burnu srpsku istoriju monaški život u srednjovekovnom manastiru Gornjak traje neprekidno sedam vekova. Svetinja se nalazi u Gornjačkoj klisuri (Ždrelu braničevskom), između Žagubice i Petrovca na Mlavi. Gradnja manastira završena je 1380. godine, a ktitor je bio knez Lazar. Sudeći po brojnim istorijskim pomenima, u manastiru se, od tada živelo bez prekida. Od srednjovekovnih građevina, podignutih u moravskom stilu, do danas su sačuvane glavna manastirska crkva, posvećena Vavedenju Presvete Bogorodice i mala kapela u pećini posvećena Svetom Nikoli. Prvobitni freskopis je slabo očuvan, osim u kapeli Svetog Nikole.

Zadužbina kneza Lazara: Manastir Gornjak

 

Gornjak je najverovatnije dobio ime po vetru gornjaku, a postoji i mišljenje da naziv potiče od naziva gora zbog šumovitih predela, ali i od imena srednjovekovnog Gornjeg grada sa ovih prostora. Ovaj kraj je, inače, najbrdovitiji u celom Braničevu, kroz koji se mučno probija reka Mlava, te je za stanovnike mlavske ravnice, što se nastavlja na klisuru, prostor Gornjaka bio zaista gorovit. Čine ga planinski visovi s kojih se gotovo vertikalno spuštaju strme litice u korito reke Mlave. Po nazivu predela dobila je ime i Gornjačka klisura, koja se prethodno zvala Ždrelo braničevsko i manastir je tad nosio to ime. Ali, kada je ovaj prostor nazvan Gornjak, nazvan je tako i manastir.

Zanimljivo je takođe kako je Homolje, oblast u Istočnoj Srbiji, gde se nalazi i Gornjak, dobilo ime. Legenda kaže da je uoči Kosovskog boja knez Lazar dolazio na Homolje da bi prikupio vojnike za odbranu Srbije. Narod je prilazio knezu uz pozdrav "uomulje, uomulje", što je na mešavini vlaškog i latinskog jezika značilo "čoveče, čoveče"! Po tom pozdravu ovaj kraj je dobio ime.

U povelji kneza Lazara iz 1378. ili 1379. godine, ostalo je zapisano: "Sazdav crkov v mjeste rekomem ždrelje Braničevsko i priložih dvadeset okolnih sela". Knez je sagradio manastir u Gornjačkoj klisuri kada je ovaj deo Braničeva pripojio svojoj državi, jer je prethodno celu oblast držao Radič Branković.

 

Prvi iguman Gornjaka bio je starac Grigorije, poznatiji kao Grigorije Sinait mlađi. U istorijskim spisima ovaj iguman je zabeležen i kao Grigorije Ćutljivi, Grigorije Krasnopisac i Grigorije Gornjački. On je došao iz Svete Gore u Srbiju sa svojom bratijom 1379. godine. I danas postoji Grigorijeva isposnica, građena od kamena. Starac Grigorije posvetio je kapelu Svetom Nikoli, i ta posveta ostala je do danas. Boravio je u ćeliji, a molio se Bogu u kapeli. Tu je sam sagradio sebi grobnicu. Pretpostavlja se da se upokojio 1380. godine.

Grigorijeve mošti ostale su u isposnici oko sto godina, a onda su prenete u obližnji manastir Oreškovicu, takođe zadužbinu kneza Lazara, i tamo ostale tokom 16. i 17. veka. Pretpostavlja se da su vraćene uspostavljanjem Požarevačkog mira. Ovde je njegov grob video egzarh Maksim 1733. godine.

Mošti su na početku Drugog svetskog rata prenete u požarevačku Sabornu crkvu, a posle rata vraćene u Gornjak, 1953. godine, u vreme dok je braničevskom eparhijom upravljao vladika Hrizostom, i to tek pošto je Titova vojska napustila manastir u kojem je bila od 1945.

Originalne povelje, kneževa i patrijarhova iz srednjeg veka, nestale su u vreme otomanske okupacije, a njihovi prepisi su čuvane na različitim mestima. Jedan od prepisa je bio u manastiru Gornjak do Drugog svetskog rata, kada su ga monasi sakrili u jedno bure u manastirskom podrumu. Nemci su, međutim, početkom jeseni 1942. udarili na manastir, opljačkali ga i popalili, a među mnogim stvarima koje su sobom poneli bilo je i ono bure s poveljama. Srećom, prepisi tih povelja su prepisani još dva puta, u prvoj polovini 19. veka, pa su tako sačuvani. Prvo ih je 1826. godine prepisao Joakim Vujić, a potom i Vuk Karadžić.

Manastir je pod turskom okupacijom Srbije u smederevski tefter iz 1476/78. godine upisan zajedno sa selom Bistricom u Ždrelu i bio je nastanjen kaluđerima. U drugoj polovini 16. veka imao je između šest i osam monaha. U to vreme manastir je prvi put upisan kao Gornjak. Iguman koji je upravljao manastirom krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina 17. veka zvao se Joakim Gornjački, što govori da se ime Gornjak odomaćilo.

 

Manastir je često bio meta turskih napada. Pored njega je u to doba prolazio najkraći put od Beograda do Vidina, kojim su turske jedinice često išle i usput nasrtale na manastir. Kakav je odnos Osmanlija bio prema Srbima može se videti iz jedne tapije Gornjaka od 1796. godine kada je traženo odobrenje od turskih vlasti za popravljanje porušene crkve ''kako bi žitelji nahije mlavske mogli svoju veru ispovedati''. Turci su dali dozvolu, ali su uz reč "veru" dodali ''poganu''. Gornjak je najviše stradao 1787. kada su ga turski vojnici zapalili, a tadašnjeg igumana Isaiju i monahe umorili najtežim mukama.
Da bi sačuvao manastir i obezbedio mu opstajanje Vožd Karađorđe je u oktobra 1812. potvrdio manastirsku imovinu da ne bi neko ''dosadu manastiru činio'', odnosno da ne bi prisvajao manastirsku zemlju i sekao manastirsku šumu. Docnije i voždov sin knez Aleksandar Karađorđević potvrdio je u 19. veku manastiru vlasništvo nad svim dobrima u šetonjskom ataru: nad dve vodenice s placem, voćnjakom sa 300 zasada šljiva, placem oko podruma i manastirskog konaka, vinograda od osam hektara.

Potonja obnova manastirskog kompleksa urađena je 1933. Poslednji veći radovi obavljeni su osamdesetih godina 20. veka kada je krov pokriven olovom, nakon što su pronađeni ostaci prvobitnog olovnog pokrivača.

Danas posebnu pažnju privlače duborezom bogato ukrašene carske dveri, ali i dveri sa severne i južne strane u manastirskoj crkvi. Desno od dveri je Isus Hristos, a levo Bogorodica. Na južnim dverima je naslikan arhiđakon Stefan a na severnim Arhanđel Mihailo. Iznad dveri, s jednog kraja ikonostasa na drugi, proteže se izuzetno bogat rezbarski rad na koji naležu tri ikone: Vavedenje, Tajna Večera i ikona koja prikazuje kneza Lazara kako sa Grigorijem Sinaitom mlađim drži maketu crkve manastira Gornjaka. Iznad njih je krst u duborezu uz koji su ikone Bogorodice i Svetog Jovana Bogoslova.

Zanimljivo je takođe da iz pukotine u steni iza manastira voda kaplje svake godine samo na Đurđevdan slivajući se do male uvale, odakle je ljudi kašikama skupljaju, a veruje se da leči oči. Zašto se voda iz ovog "izvora" pojavljuje samo jednom godišnje i to na Đurđevdan (6. maja), niko još nije naučno objasnio. Po narodnom verovanju to su suze isposnika Grigorija, koji i danas pomaže svom narodu.