Manastiri Braničevskog okruga (4): Crkve jedinstvenog hrišćanstva

Manastir pod nazivom Trška crkva najstarija je svetinja na teritoriji Homolja u istočnoj Srbiji. Prvobitna bogomolja je, prema legendi, podignuta još u vreme jedinstvene hrišćanske crkve, u 9. veku.

Najstariji hram u Homolju: Trška crkva podignuta je u 9. veku

 

Pretpostavlja se da je na ostacima te bogomolje, a na osnovu sačuvanih materijalnih ostataka (grifona, prozora na apsidi i keramičkih sudova ugrađenih u zapadnu fasadu hrama), u 13. veku podignut hram koji je prvobitno bio posvećen svetom Nikoli. Sagrađen je kao parohijska crkva u tadašnjem srednjovekovnom gradu Trg.

Docnije je, u otomanskoj najezdi na Balkan, crkva srušena i prva velika obnova u stilu raške škole bila je 1430. u vreme vladavine despota Đurđa Brankovića o čemu svedoči i natpis na kamenu koji kaže da je to učinjeno u "dane blagočestivago despota Gorga". Tada je crkva posvećena rođenju Presvete Bogorodice što je ostalo do danas. Manastir je smešten u lepoj mlavskoj kotlini, u srcu Homolja, okružen ravnicom, uz sam put koji povezuje Požarevac i Žagubicu, u ataru sela Milatovac.

Manastir Blagoveštenje

U turskim popisima iz 16. veka (1572. godine) manastir se vodio kao aktivan i Trška crkva je trajala do austrijsko-turskog rata krajem 17. veka, kada su uz nju stradale i druge braničevske svetinje: Gornjak, Vitovnica, Blagoveštenje u Gornjačkoj klisuri, Oreškovica, itd.

Meštani su većinom prebegli preko Dunava, dok su se malobrojni povukli u nepristupačne predele Homoljskih planina. Novo stanovništvo docnije je pristizalo iz južnih srpskih krajeva, mahom iz Stare Srbije (Kosmet), ali i iz Erdelja u Rumuniji.
Zapustela Trška crkva je posle kratkotrajnog odlaska Turaka (1718-1739) delimično obnovljena 1734. godine o čemu svedoči i egzarh Maksim koji piše da je postavljen krov od šindre i urađene neophodne popravke. Navodi, takođe, da je sav crkveni inventar uništen, tako da je sve odavalo utisak beskrajnog siromaštva u kojem je crkva provela i 18. vek. Tek krajem tog stoleća, Turci su dozvolili da se obnove porušeni i oštećeni manastiri. Tako je 1796. obnovljena i ova crkva, a početkom 19. veka usledile su nove popravke za koje se posebno založio homoljski knez Ilija Stošić, kao istaknuti vođa Prvog srpskog ustanka u Homolju.

Trška crkva je delila sudbinu naroda u homoljskom kraju. Njena parohija se smanjivala podizanjem bogomolja u Žagubici, Ribaru, Laznici i Osanici. Prvi svetski rat je doneo nove nevolje ovoj bogomolji i celom Homolju. Bugari su 1915. odveli u ropstvo dva sveštenika Trške crkve. Posle Drugog svetskog rata crkvena imovina je razgrabljena. Manastir je docnije zaslugom vernika dobio dva nova konaka sa pomoćnim zgradama.

Velika rekonstrukcija svetinje izvršena je 1953. godine, dok je noviji konak podignut 1973. i u njemu je kapela posvećena svetom Nikoli. Posebnu zanimljivost Trške crkve predstavljaju crteži i slova uklesani u sokl crkve. Na crtežima su najčešće prikazani ljudi i životinje, uglavnom u konturama. Ovakvih crteža ima i na kamenim pločama u obližnjem selu Suvi Do. Tumače se kao svojevrsne poruke koje su o sebi ostavili nekadašnji stanovnici ovih predela.

Idući homoljskim stazama, pre ulaska u Gornjačku klisuru, smešten je manastir Reškovica (ili Oreškovica). Nalazi se u ataru sela Ždrelo, u maloj kotlini okruženoj brdima.

Detalj Trške crkve

 

Prvobitni manastir, prema narodnom predanju, podigao je knez Lazar i u poveljama iz tog doba pominje se kao svetotrojički ili trojički. I lekoviti izvor kraj manastira, kaže legenda, ozidao je taj knez. Izvor se nalazio na sedamdesetak metara severno od stare manastirske crkve. Ceo manastir bio je ograđen zeštitnim zidom čiji se temelji još naziru.

Posle teških vremena pod otomanskom okupacijom, u kojima je manastir bio od 1467. godine, kad je privremeno napušten do 1528. godine, crkva je obnovljena najverovatnije na starim temeljima Manastir je bio značajan duhovni centar i u njemu su od kraja 16. pa do kraja 17. veka prepisivane svete knjige.

U (O)reškovici je prepisano mnogo knjiga, ali ih je do danas malo sačuvano. Mnoge su stradale u turskim paljevinama i pljačkama, ili u begu od otomanskog zuluma. Manastir su Turci 1688. godine opljačkali, spalili i do temelja srušili.
Obnova je počela tek 1991. i nije uobičajeno obnavljanje na starim temeljima. Ovde su temelji srednjovekovnog manastira Reškovice ostavljeni po strani, a gradi se na dvadesetak metara severno od njih nova crkva, sa tri nivoa, od kojih su dva dela pod zemljom (najniži je posvećen saboru Svetih apostola, srednji svetoj Katarini Sinajskoj, a gornji Svetoj trojici.

Nedaleko od Reškovice, na brdu Mali Čukur, isto u ataru sela Ždrelo, nalazi se manastir Svete trojice koji je podignut pored izvora čudotvorne vode za koju se veruje da leči oči. Ideju da na temeljima nekadašnje crkve Svete trojice sazida manastir Sima Stevanović iz Ždrela dobija 1955. godine. Početkom 1998. on pribavlja saglasnost nadležnih institucija i počinje sa zidanjem koje je završeno 2001.

Legenda kaže da je stari manastir podigao kralj Milutin krajem 13. ili početkom 14. veka, te da je najpre bio posvećen svetom Nikoli, zatim svetim apostolima Petru i Pavlu, a onda Svetoj trojici. Manastir su oko 1718. u znak odmazde srušili Tatari koji su ratovali za Tursku, pošto su prethodno pretrpeli poraz od austrijske vojske. Manastir je obnovljen, ali je ponovo stradao 1790. u okršajima austrijske i turske vojske.

U Gornjačkoj klisuri, na putu od Petrovca na Mlavi ka Žagubici nalazi se, takođe, manastir, odnosno zapustelo manastirište, Blagoveštenje. Brzo se uočava po zazidanoj pećini sa više prozorskih otvora. Predanje kaže da je izgrađen krajem 14. veka i da je bio među najistaknutijim manastirima tog vremena, u Braničevu. Veruje se da ga je podigao despot Stefan Lazarević. U istoriji do ove svetinje dolazilo se teško sve do druge polovine 19. veka. Jer, put kroz klisuru išao je uz samu Mlavu, a iz korita reke dizale su se strme i kamenite strane visokih brda. A manastir je podignut u steni dvadesetak metara iznad toka Mlave. Kad bi reka nadošla, veze sa manastirom su bivale prekinute.

Istorijski izvori navode da je Blagoveštenje bio veoma "živ manastir". U njemu su prepisivane svete knjige i boravili učeni monasi. Porušen je krajem 17. veka, pod najezdom turske vojske. Od crkve koja je bila podignuta u moravskom stilu do danas su očuvani delimično samo delovi zidova. Izrazit je deo severnog zida, visine oko četiri metra. Iznad manastira izdižu se komite litice Vukana, a na suprotnoj, južnoj strani je strma, šumovita padina Ježevca, sastavnog dela Beljanice. Ceo kraj odiše posebnom ambijentalnom zanimljivošću kojoj su istorija i priroda dale posebnu autentičnost.

Braničevski manastir Đerinac, obnovljen na starim temeljima 1937. godine, nalazi se na desnoj strani reke Bistrice, oko dva kilometra uzvodno od istoimenog sela. Pretpostavlja se da je Ravanje bilo prvobitno ime Đerinca. Smešten je u brdovitom predelu, u uskoj dolini iz koje se uzdižu mestimično strma brda, pa izgleda kao da se makadamski put probija kroz omanju klisuru. Reka hukom teče preko kamenja, te to zajedno sa zelenilom i svežim vazduhom ostavlja vrlo prijatan utisak. Crkva je smeštena na malom zaravnjenom prostoru u brdu, pedesetak metara poviše reke, a samo pet metara daleko od okomite stene što se podiže istočno od oltara. Građena je na temeljima stare manastirske crkve. U njenoj neposrednoj blizini je parohijski dom, no sveštenik ne živi u njemu, već u selu, gde je bliži parohijanima.

Turci su porušili Đerinac krajem 17. veka, ali meštani okolnih sela su se na njegovim ruševinama okupljali svake godine na dan Sv. Konstantina i Jelene, a neki su i bolesnike dovodili. Zbog toga je­, navode crkveni izvori, ­"jedan jeromonah toga dana tu dolazio, pravilo čitao, vodu svetio i prisutne škropio". Onda je rezao kolač, a zatim prisutni "taj dan kao zavetinu veselokupno provedu". Posebnu pažnju privlačio je, po verovanju, lekoviti izvor kraj manastira, gde su dovodili bolesnike s velikom verom u isceliteljsku moć te vode. Verovalo se da voda posebno dobro leči od groznice i uroka. Izvor je i danas posećen i poštovan. Nalazi se tridesetak metara niže manastira, na samoj desnoj obali reke Bistrice, koja izvire oko šest kilometara istočno od sela ispod padina Sumorovca. Voda sa izvora je veoma pitka. Sama česma je više puta obnavljana, a poslednji put oko 1978. godine.