Srpski imenoslov (1): Zemljom hodali Junak i Zavida

Narodna imena kod Srba idu u najstarije reči. Napravljena su od reči koje žive ili su živele u narodnom jeziku. Nadahnuće su često nalazile u prirodi, pa su se tako rađali Vuk, Golub, Labud, a mogla su biti i složena, poput Miodraga, Dragomira, Milivoja.

commons.wikimedia.org

Freska iz manastirske crkve u Dečanima, oko 1350. godine

U davna vremena postojalo je i ime-rečenica, Dabiživ, "da bi bio živ" ili Dabiživa. Imenima se, dok su nastajala u davna vremena, često izražavala neka želja, ali su ona vremenom gubila prvobitno značenje i postajala tipska.

Narodnim imenima su se posle primanja hrišćanstva, a i kasnije, tokom čitavog srednjeg veka i turske vladavine sve do današnjeg doba pridruživala i imena iz crkvenih kalendara i pozajmice od drugih naroda.

Ipak, narodna imena su se sve vreme najčešće davala novorođenčadi, i za to očuvanje riznice narodnih imena kod Srba zaslužna je Srpska pravoslavna crkva, koja je imala veoma liberalan odnos prema izboru imena. Ovo se ne bi moglo reći za crkve mnogih naroda, koje su, bar u određenim razdobljima, priznavale samo kalendarska imena.

I Katolička crkva i Ruska pravoslavna crkva dugo su nametale svojim vernicima imena svetaca. Od primanja hrišćanstva u Rusiji ruska narodna imena postepeno su ustupala mesto kalendarskim, koja će krajem 17. veka u potpunosti ovladati ruskim imenoslovom. Ruska deca su na krštenju dobijala ime sveca na čiji su dan rođena ili, na molbu roditelja, neko drugo, ali opet kalendarsko ime. Zato je kod Rusa je najčešće ime Ivan, jer se u crkvenom kalendaru javlja čak 170 puta - skoro svaki drugi dan.

Prema ispitivanjima Dečanskih hrisovulja iz prve polovine 14. veka, 90 odsto imena na području Dečanskog vlastelinstva su bila narodna. Slično je i u drugim nemanjićkim poveljama. Ta imena su bila po obliku ili složena, kao što su Bratoljub, Dabiživ, ili samotvorna: Ban, Vlk, odnosno Vuk, kao i izvedena, od neke ljudske osobine, gde su najčešća Milan i Miloš.

Najviše imena postalo je od osnova Bog, brat, drag, mil, rad, vojnik ili vojna, i od hrane. Bilo je i dosta imena koja su bila prosto prenošenje imena životinje, što je u tesnoj vezi sa verovanjem da će vlasnik tog imena imati i osobinu životinje: Bikovac, Vuk, Jež, Lisica, Medved, Vran, Golub, Kraguj.

Isto je važilo i kada su ljudi dobijali imena koja označavaju vatru: Viganj, Žarilo, prirodne pojave: Vremac, Zoran, Zorislav, Mećavac, metale: Gvozdij, Zlatoje ili neki broj: Prve, Prvota, Prvoš. Imena su mogla da slave i važne rođačke odnose, pa su se javljali Brat, Bratanac, Bratač, Bratoslav, Dedoš, Sestronja.

Imena su se davala u srednjem veku i prema imenima delova tela, pa su Srbijom hodali Glavatac, Zub, Zubač, Grdnos, Okoje, Prstac, Šakoje, Ušoje. Popularne su bile i boje. Otuda imena kao što što su Beloš, Belša, Belac, Črnoglav, Črnel. Srbima su bili draga imena nastala od osobina onoga koji ih nosi, ili od nekog njegovog čuvenog pretka, pa su tako česta imena bila i Brzota, Veselko, Golem, Dobrota, Dobroš, Dragan, Drageta, Junak, Junota, Kosmatac, Krasa, Krasil, Krasimir, Lepčin, Lepotić, Ljuban, Ljupko, Milko, Miloje, Miluj, Milja, Mladen, Radič, Hrabre. Od imena Božjeg nastali su Bogdan, Boguživ i Bogo, ali primanjem hrišćanstva nisu sasvim zaboravljeni ni stari slovenski bogovi. Otuda imena poput Hrs ili Črtalo. Imena su mogla da se dobiju i po poreklu vlasnika, obično došljaka, ili došljačkog pretka: Bugarin, Vlah, Grk, Kumanin, Sasin, Ugrin. Ime je otkrivalo i društveni položaj, pa su se ljudi nazivali i Rob, Roban, Hlap, zanimanje: Vezilija, Zlatar, Kovač, Britva, Rešeto.

Ime Dušan je nastalo od apstraktnog pojma, važnog u hrišćanstvu - duša, ali ima imena od drugih, ne baš toliko neuhvatljivih osobina: Dobiživ, Žival, Vragooča, Golozlo, Gruban, Grube, Grdoš, Zavida, Zlomanica, Mrša, Mršten, Tvrdan, Tvrde, Tvrdoje, Stajka, Stajko, Stanilo, Rastoje.