Čačani poput antičkih ratnika

Prvi srpski ustanak, podignut 14. februara 1804. godine u selu Orašac, među prvima je zahvatio čačanski kraj, pa je pod komandom Karađorđa Petrovića 18. marta bio oslobođen Rudnik, a već treće nedelje kasnije, ustanici su, vođeni vojvodama Lazarom Mutapom i Milićem Drinčićem ušli u varoš kao oslobodioci.

Predstavljajući ove događaje u delu "Čačanski kraj u prošlosti" kustos Narodnog muzeja u Čačku Radivoje Bojović navodi da je varoš tada imala svega 250 žitelja.

Ubrzo je dobila školu, a 1809. počela je obnova crkvi i manastira. U obližnjoj Guči egzercir-majstor Proka Slavonac učio je ljude ovog kraja, Dragačevce, vojničkim veštinama. Pod komandom vojvoda, čačanski ustanici su se junački tukli u velikim bitkama na Mišaru, Deligradu, Užicu, Beogradu, Sjenici i Suvodolu.

Ipak, posle propasti Hadži Prodanove bune iz 1814. godine u selu Trnava, počeo je najstrašniji teror aga i begova nad Srbima.

Zato je već "početkom 1815. godine čačanski kraj postao središte priprema za novi ustanak", zabeležio je Bojović. "Borbe su počele pre crkvenog praznika Cveti napadima na Turke u Jasenici, Dokmiru i Konjuši. Kada je knez Miloš Obrenović izašao pred okupljeni narod na saboru u Takovu, Rudnik je već bio oslobođen.

Legenda sa Ljubića

Kada je turski zapovednik Imšir-paša krenuo da razbije srpske položaje kod Čačka, kapetan Tanasko Rajić, inače tobdžija na glasu, komandovao je artiljerijom na obližnjem brdašcu Ljubiću. Od početka je tako precizno tukao turske položaje, da su se Turci odlučili na obruč. Tanasko se ni za trenutak nije odvajao od svojih topova. Kada su Turci prodrli u šančeve, potegao je kuburu, popeo se na top i odatle nastavio da ih gađa. Očevici su kasnije pričali da su ga turski vojnici u besu isekli sabljama na komade. U bici je, međutim, poginuo Imšir-paša, a srpski borci su zbili redove i rasterali neprijatelja.

Knez je prihvatio da stane na čelo ustanka i pred svojom kućom u Crnući razvio vojvodski barjak. Odavde su krenuli pozivi narodu da se diže na oružje i zatvara drumove Turcima".

Odlučujuća bitka u Drugom srpskom ustanku bila je upravo za Čačak. Počela je 23. aprila i završila se 13. juna bekstvom turskih askera preko Dragačeva u Sandžak.

Bio je to težak poraz najboljih okupatorskih jedinica u Beogradskom pašaluku, gde je stradalo 7.000 boraca. Na srpskoj strani, junački su pali Lazar Mutap i Tanasko Rajić.

Čačak se, navodi Bojović, posle Drugog srpskog ustanka razvijao kao nahijsko sedište, koje je imalo magistrat (sud) i osnovnu školu, kasnije i gimnaziju. Tu se smestio i prvi okružni fizikus dr Jovan Comp, podignute su administrativne zgrade, konaci i kuće, pa su putopisci zapazili da je "stari turski grad nestao, a novi srpski se tek razvija, ali da u njemu vlada varoška elegancija".

Posle Javorskog rata 1878. u Srbiji je počeo snažan razvoj, koji je trajao tridesetak godina. U Prvom balkanskom ratu Deseti pešadijski puk prvog poziva, čije je sedište bilo u Čačku, učestvovao je oslobođenju Prizrena i Đakovice, i u posedanju albanskog primorja.

Deseti puk, koji je dobio ime "Takovski", drugog poziva, oslobađao je Novi Pazar. Za zasluge su drugopozivci odlikovani Ordenom Karađorđeve zvezde sa mačevima, a puk prvog poziva Zlatnom medaljom za hrabrost.

Čačanski kraj je na bojištima Prvog svetskog rata imao pukove sva tri poziva i oficire na najvišim komandnim položajima. Deseti puk "Takovski" se u vreme čuvene Cerske bitke avgusta 1914. borio u oblasti Šapca i u Sremskoj operaciji.

U odbrani Beograda, kako ističe kustos Bojović, junaštvom je nadmašio antičke obrasce hrabrosti.

Juriš na neprijatelja na Dunavskom keju 7. oktobra 1915. godine čuveni major Dragutin Gavrilović poveo je svoje ratnike naredbom: "Vojnici, junaci! Vrhovna komanda izbrisala je naš puk iz brojnog stanja. Naš puk je žrtvovan za čast Beograda i Otadžbine! Vi nemate da se brinete za vaše živote, koji više ne postoje. Zato, napred, u slavu! Za Kralja i Otadžbinu!"

Oficiri ne znaju za strah

Srbija je krenula ponovo protiv Osmanlijske imperije od 1876. godine u poznatom Javorskom ratu. Čačak, koji je tada imao 2.290 stanovnika, bio je sedište Zapadno-moravske divizije. U prvom sudaru sa Turcima 6. jula na Kalipolju srpska vojska je izgubila mnogo oficira i vojnika. Među njima je bio i hrabri major Mihailo Ilić, jurišnik na čelu Užičke brigade, dok je general Marko Katanić teško ranjen. U drugom srpsko-turskom ratu čačanska brigada je u sastavu Ibarske divizije učestvovala u zauzimanju Prokuplja i Kuršumlije.

U proboju Solunskog fronta Takovski puk je sa ostalim jedinicama Šumadijske divizije na Dobrom Polju 15. septembra 1918. zauzeo je zapadni Vetrenik i probio neprijateljski front i u nezadrživom naletu stigao do Sarajeva.

Na početku Drugog svetskog rata Čačak je kratko vreme bio sedište komande Pete armije. Posle sloma Jugoslovenske kraljevske vojske jula 1941. kod manastira Stjenik na Jelici formiran je čačanski partizanski odred "Dr Dragiša Mišović".

U okolini je delovao Jelički četnički odred. U septembru su zajedničkim snagama ovi odredi oslobodili Guču i Gornji Milanovac, a 1. oktobra i Čačak. Poslednji zajednički nastup na frontu bila je borba za oslobođenje Kraljeva. Posle prekida opsade, došlo je do međusobnih sukoba.

Četnici su pokušali da povrate Čačak, ali su u dvodnevnim borbama u oktobru odbijeni i potisnuti ka Gornjem Milanovcu. Do obustave vatre došlo je 20. novembra na pregovorima u Čačku. Osam dana kasnije nemački tenkovi su ušli u Čačak, koji je konačno oslobođen 3. decembra 1944. godine.