Hram sa 18 neba
Prvi zapis u kojem se pominje crkva u Čajniču nalazi se na koricama drevne rukopisne knjige zvane Prolog, uz godinu 1492, što znači da je čajnička crkva nastala mnogo ranije. Star skoro pola milenijuma, Prolog se i danas čuva u riznici ovog hrama, dajući kratka žitija svetaca. Crkvene knjige zabeležile su u Čajniču na prelazu iz 17. u 18. vek siromaštvo, skupoću, bolest i bedu, kao posledice ratova na tlu tadašnje Turske. Ipak, početkom 19. veka čajnička crkva je obnovljena, a oko 1820. godine otvorena je škola za srpsku decu.
U doba popa Tanasija - Taneta Komadanovića sazidana je nova čajnička crkva. Danas se na jednom zaravanku, na ulasku u grad, nalaze dve čajničke crkve posvećene Uspenju Bogorodice: Stara, poreklom iz 15. veka i Nova, podignuta polovinom 19. veka. U ovoj drugoj nalazi se čuvena čudotvorna ikona Bogorodice čajničke. Stara crkva je bila skromna, podignuta na temeljima još starije, razorene prilikom turskih osvajanja. U Drugom svetskom ratu od nje su ostali samo goli zidovi, ali je odmah posle rata obnovljena. Novu crkvu je sazidao 1863. neimar Petar Todorović iz Velesa sa svojom družinom, ukrasivši je ikonama i freskama.
Mesto za teferič
Turski putopisac Evlija Čelebija polovinom 17. veka prošao je čitavo, tada ogromno Otomansko carstvo, pa je stigao i u Čajniče, tako čudno mesto, "valovito i brdovito" kakvo ranije, kako kaže, nije nigde video. U to doba Čajniče je imalo pet muslimanskih i tri hrišćanske mahale koje su, prema Čelebijinom opisu prepune dućana i zgrada za stanovanje, "sve jedna poviše druge". U samom šeheru (gradu) radile su tri medrese, verske muslimanske škole, tri hana i jedan imaret, kuhinja za sirotinju, kao i hamam za imućnije. Čajniče naziva Čelebija teferičnim mestom, jer u njega dolaze ljudi iz okolnih naselja na vašar. O Čajničanima veli da su im žene čestite i uljudne, a muškarci veoma gostoljubivi.
Najsnažniji utisak Novoj čajničkoj crkvi daje krov sa 18 kupola koji prekrivaju unutrašnjost kao umanjeni nebeski svodovi, a ispred ulaza se uzdiže visoki zvonik koji je na samom kraju 19. veka podignut zaslugom Patrikija, izdanka duge loze čajničkih sveštenika Komadanovića. Posle njih je paroha čajničkog došao Jovan Jovanović, koji je čak 50 godina opsluživao svoju parohiju. Nova crkva je oštećena najpre u zemljotresima, potom je italijanska vojska zapalila eksploziv u crkvenoj porti. Tako je stajala sve do pedesetih godina kada je jeromonah Vasilije Domanović uz pomoć mitropolita dabrobosanskog Nektarija i pobožnog naroda počeo da obnavlja ovu veličanstvenu građevinu. Obnovljenu čajničku crkvu osveštao je patrijarh German 1959. godine.
