Mitski osvetnik Marko Kraljević
Izgleda da zbog međusobnih trvenja srpski velikaši iz udaljenijih oblasti nisu ozbiljno shvatali prodiranja Turaka do južnih granica srpskog carstva. Uoči odsudne bitke koju su protiv Osmanlija nameravali da povedu Mrnjavčevići ostavljeni su sami i bez ičije pomoći.
Do bitke na Marici kod Černomena došlo je 26. septembra 1371. godine. Srpska vojska je potučena do nogu. U toj bici smrt su našli i kralj Vukašin i despot Uglješa. Svu strahotu srpske pogibelji opisao je Isaija monah u čuvenom srednjovekovnom spisu.
Tragičnu sudbinu osetila je možda više od drugih despotica Jelena, kćer gopodara Drame i supruga despota Uglješe. Ona je još pre bitke izgubila sina jedinca, mladenca Uglješu, sahranjenog u Hilandaru, kojem je posvetila jedan od najlepših i najtužnijih poetskih zapisa. (Jelena, a potonja monahinja Jefimija, prva je srpska književnica) ostala je posle Maričke bitke i bez muža, pa i bez doma.
Tako se i obrela na dvoru kneza Lazara Hrebeljanovića u Kruševcu gde je posle kosovske tragedije bila uteha i diplomatski savetnik kneginji Milici.
Kralj Vukašin imao je četvoricu sinova - Marka, Andrejaša, Ivaniša i Dmitra, kao i kćer Oliveru. I o njoj se zna da je bila udata za Đurđa Balšića.
O Andrejašu i Dmitru više se zna prema narodnom predanju, u pesmama bugaršticama, nego prema istorijskim izvorima. Ipak, pominju se 1393, kada su napustili svoje oblasti u zapadnoj Makedoniji, da bi se preselili u Ugarsku.
Pominju ih i spisi dubrovačkog arhiva kada su iz dubrovačke riznice preuzimali novac koji im je tamo bio deponovan kao očevina. Zna se da su obojica stupili u službu ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog, ali je malo traga o tome kako su živeli, pa je čak ostalo nepoznato i da li su ostavili poroda iza sebe.
Što se Marka Kraljevića tiče, on je prema istorijskim izvorima bio mali oblasni gospodar čije je sedište bilo u gradu Prilepu i prostiralo se na sasvim malu oblast.
Njegov život i njegovu vladavinu obeležilo je vazalstvo turskom caru Bajazitu Prvom, u čijim je redovima i poginuo na Rovinama u Vlaškoj 17. maja 1395. Od toga je sasvim različit lik epskog Marka Kraljevića, koji je opevan kao najveći srpski i južnoslovenski junak.
Kako je i zašto je nastao taj epski div-junak? Tim pitanjem posebno se bavio dr Vojislav Đurić, jedan od naših najboljih poznavalaca srpske epske tradicije.
Đurić je pisao da je u vreme kada je živeo Marko turska sila bila u naponu i nije bilo te snage koja bi mogla da je sruši. Turci su bili u zemlji, njihove snage neizmerne, za dugo vreme na promenu toga stanja nije se moglo ni misliti. Prema tome, narodni pevač bio je prinuđen da postavi Marka Kraljevića u osnovi istorijski verno - kao turskog vazala. Ali, u narodnom pevaču, koji je bio pritisnut turskim nedelima, gorela je plamena žudnja za osvetom. Iz te žudnje rodio se prkosni i ratoborni lik Marka Kraljevića.
Istoričar Radovan Samardžić pokušao je da ustanovi zašto je narodna epika odabrala baš Marka, a ne neku drugu istorijsku ličnost da bi joj pridala sav onaj značaj koji on uživa u pesmi. I izneo je veoma lucidnu pretpostavku kao mogući odgovor: istorijski Marko je toliko bleda istorijska ličnost da je nad tom prazninom verovatno bilo najlakše da se dogradi sav onaj sjaj do najveće uzvišenosti.
U našem narodnom predanju Marko Kraljević ostaje kao poetska sinteza mentaliteta i etike našeg naroda koji je pod Turcima stvarao svoju istoriju sam, kako je mogao. Gorostasan, snažan kao zemlja, prek na delu koliko i na reči, Marko raspolaže onim čudesnim gestom koji je bio toliko potreban narodu lišenom slobode, onim pokretom koji uništava gomilu osvajača i oslobađa potčinjenu raju.
Njegov smisao za pravdu bitni je izraz njegovog bića jer je taj smisao bio i suštinski izraz zajedničke volje naroda kad je, prepušten sebi, počeo da upravlja sobom, ali kad mu je pravda bila potrebna i kao uteha i duhovna hrana.
