Srbi u Oktobarskoj revoluciji
Protivno svojoj volji, Srbi koji su živeli na području Austrougarske u Prvom svetskom ratu našli su se na Istočnom frontu. Ne želeći da ratuju za Habzburšku monarhiju, a protiv slovenske braće na Balkanu i u Rusiji, mnogi su se Srbi, a i ostali Sloveni, predavali ruskim brigadama. Odmah zatim, dobrovoljno su prelazili u srpsku vojsku, koja je na početku rata protiv Centralnih sila odnela velike pobede u Cerskoj i Kolubarskoj bici.
Najveći broj slovenskih zarobljenika nalazio se na području Ukrajine, uglavnom u kijevskom zarobljeničkom logoru u Darnici. Desetine hiljada zarobljenih Srba razmešteno je i u Odeskoj, Harkovskoj i Jekaterinoslavskoj guberniji. Ruska vlada je prihvatila želju ovih ljudi da se bore na strani Srba. U sporazumu sa srpskom vladom, u leto 1915. otpočelo je organizovano prebacivanje dobrovoljaca iz Ukrajine Dunavom u Srbiju. Tako je do septembra 1915. na balkanska ratišta prebačeno oko 3.500 vojnika.
Ali, kada je Bugarska stupila u rat na strani Centralnih sila oktobra 1915, dolazak srpskih vojnika je obustavljen. Oni su ipak nastavili da se sabiraju u Ukrajini uprkos prekinutim vezama ruske komande sa srpskom. Središte okupljanja postala je Odesa. Najvažniju ulogu u tome imali su srpski konzul Marko Cemović i predstavnik srpske vlade Milan Šainović.
U Odesi je novembra 1915. formiran Srpski dobrovoljački odred, koji je ubrzo brojao više od 1.000 vojnika i oficira. Prihvatajući zahtev srpske vlade da se od srpskih zarobljenika u Rusiji obrazuju dobrovoljačke jedinice, ruska vrhovna komanda je uz saglasnost cara Nikolaja Drugog Romanova dozvolila svim južnim Slovenima koji su se nalazili u zarobljeničkim logorima u Rusiji da, pod vođstvom oficira srpske vojske, postanu sastavni deo ruske komande.
"Slovenski jug" |
Prva srpska dobrovoljačka divizija formirana je 16. aprila 1916. u Odesi. Imala je skoro 10.000 dobrovoljaca pod komandom pukovnika Stevana Hadžića. Tokom maja 1916. srpske dobrovoljce u Odesi posetio je Nikola Pašić, predsednik vlade Kraljevine Srbije.
Ruska vrhovna komanda je Prvu srpsku dobrovoljačku diviziju uključila u sastav 47. ruskog korpusa i uputila na front u Dobrudžu. Tada je u sastavu ove divizije bilo blizu 20.000 dobrovoljaca. Sa ruskim i rumunskim trupama one su se borile protiv bugarskih, turskih i nemačkih jedinica od kraja avgusta do polovine oktobra 1916.
Više od 2.000 srpskih dobrovoljaca je izgubilo život ili je nestalo. I pored velikih gubitaka, odziv dobrovoljaca je bio sve veći, pa je obrazovana i Druga srpska dobrovoljačka divizija u Odesi, u čijem se sastavu našlo više od 11.000 ljudi. U jesen 1916. godine formiran je Srpski dobrovoljački korpus, čiji je komandant bio general Mihailo Živković.
Uoči Februarske revolucije 1917, korpus je imao oko 40.000 dobrovoljaca. Štab mu je bio u Odesi. Štab Prve divizije bio je u Voznesensku, a Druge divizije u Aleksandrovsku. Pobeda boljševika nad carskom dinastijom već se uveliko naslućivala. U takvom, revolucionarnom raspoloženju, među vojnicima Srpskog dobrovoljačkog korpusa počele su da se šire nove ideje. Krajem marta 1917. niži oficiri su počeli da stvaraju vojničke sovjete u okvirima Dobrovoljačkog korpusa. Predlog su podržali i podsticali revolucionarni sovjeti ukrajinskog stanovništva na području između Odese i Voznesenska, gde su bile stacionirane jedinice Srpskog dobrovoljačkog korpusa.
Bezuspešan otpor
|
Na zboru srpskih dobrovoljaca okrenutih boljševicima u Odesi kao ideal je proklamovana Federativna Jugoslavija. Istaknuto je da "Ruska revolucija i pobeda ruske demokratije znače novu eru u istoriji čovečanstva i prema tome, ruska revolucija ne može ostati samo ruska". Među dobrovoljcima je obrazovan Jugoslovenski revolucionarni savez u Kijevu u leto 1917. Pristalice revolucije počele su masovno da napuštaju Dobrovoljački korpus, koji je time prepolovljen. U njemu je ostalo oko 20.000 vojnika.
U vreme Oktobarske revolucije srpski dobrovoljci su učestvovali u borbama u jedinicama Crvene armije. U međuvremenu je Prva srpska dobrovoljačka divizija ponovo upućena na front u Dobrudžu, ali je povučena zbog nezadovoljstva u vojnim redovima. Druga dobrovoljačka divizija je sa delom Prve preko Arhangelska upućena na Solunski front gde je stigla u decembru 1917. Dobrovoljci koji su u Rusiji dočekali izbijanje Oktobarske revolucije preko Sibira su upućeni u Dajren na Daleki istok, a odatle su su britanskim brodovima prebačeni na Solunski front februara 1918. Oko 12.500 jugoslovenskih dobrovoljaca iz Rusije je u sastavu savezničkih jedinica učestvovalo u teškom, ali pobedničkom proboju Solunskog fronta i oslobađanju otadžbine.