Samouki lekari: Bolnica u Studenici

Na tlu današnje Srbije su u srednjem veku koristili medicinski priručnici, prerađeni od spisa antičke i arapske medicine, koji su bolest tumačili kao poremećaj u ravnoteži telesnih sokova.
Lekovi u srednjem veku u Srbiji većinom su bili mešavine biljaka, a najvažniji sastojci su tikve, badem, luk, urme, smokve, biber, razno semenje, kore i korenje, ulja, smola, mahovina, ružina vodica.

U mnogim receptima se pominju staro vino, med i sirće. Kašalj se lečio smokvama potopljenim u vino, belim lukom prženim s medom ili su bolesnika trljali ovčjim lojem. Koristili su se i minerali, sumpor i so, i sastojci životinjskog porekla, kao što su magareća kopita, mozak od jelena i lisice, jaja, ovčje i magareće mleko, guščje i jelensko salo, jelenski rogovi, kozji loj i pluća, koža ježa, rakovi, puževi, svinjski i lastin izmet.

Prvi pomen o medicini kod Srba potiče već iz 12. veka iz manastira Hilandar. Razvoju srpske medicine su doprineli kaluđeri koji su prevodili vizantijske spise, a među njima posebno mesto pripada osnivaču srpske crkve i njenom najvećem svetitelju, Savi.

U donošenju znanja iz tadašnje evropske medicine veliku ulogu su imali i lekari italijanskog porekla koji su se selili u Srbiju, najviše u Kotor. Prve prve bolnice su osnovane najpre u Hilandaru i Studenici, a kako su služile isključivo za lečenje, a ne kao karantin ili sirotinjska kuća, računaju se u najstarije u Evropi.

Postojale su i gradske apoteke, propisi o komunalnoj higijeni, karantini u slučaju epidemije, posebne ustanove za bolesne od lepre, kao i sirotišta za napuštenu decu. U prvoj srpskoj bolnici, otvorenoj u Hilandaru 1199. lečili su se samo kaluđeri. Imala je osam postelja, a o bolesnicima se brinuo jedan bolničar, lečeći ih iz najsavremenijih knjiga.

Nabavljao ih je Sava Nemanjić i sa svojim kaluđerima prevodio dela čuvenih antičkih lekara Hipokrata, Dioskorida, Galena, i srednjovekovnog, Avicene. Sava je 1207. osnovao i prvu bolnicu na tlu srpske države, u Studenici. Studenička bolnica je već imala četiri prostorije i nekoliko desetina kreveta, a bolesnicima se nakon izlečenja čak davala i otpusna lista! Od 1327. bolnice, takođe u okviru manastira, a po ugledu na vizantijske, osnivali su i Stefan Dečanski, car Dušan, knez Lazar, despot Stefan Lazarević u prestonom Beogradu oko 1390. godine.

Srbi su brzo hvatali korak sa Zapadom i kada je reč o lekarima. Bilo je, doduše, dosta samoukih - poznato je da su se medicinom bavili i berberi, dok su se vračare zadržale u društvu i u današnje vreme. Ali, počeli su da dolaze i lekari sa diplomama evropskih univerziteta. Prvi školovani lekar u Srbiji bio je Italijan, Filip iz Ferme, koji je radio u Kotoru u vreme Stefana Dečanskog.

Prvi lekar srpskog porekla pojavio se u Prizrenu 1354. Ipak, sve do 15. veka lekari su, u stvari, bili zanatlije, a jedini školovani behu Italijani. Stanovništvo se lekovima još tada snabdevalo samih lekara, i apoteka. Najstarija srpska apoteka otvorena je u Kotoru 1326, a lekovi su stizali iz Venecije. Apotekari su do 15. veka dolazili najviše iz Bolonje, Venecije i Apulije. Sirovine za lekove dolazile su uglavnom iz Arabije, Persije, Grčke i Lombardije.

Razvoj srpske medicine tekao je ukorak sa evropskom sve do najezde Turaka. Srpska medicina će sve do polovine 18. veka i pojave prvog Srbina sa lekarskom diplomom Jovana Apostolovića ostati na temeljima srednjovekovnih francuskih i italijanskih škola.

Prvi fakultet u Salernu

Prvi značajni fakultet za lekare bio je u Salernu i njim je upravljala crkva. Odavde su se učenja proširila na nove univerzitete u Parizu, Monpeljeu i Oksfordu, a potom je osnovana i danas čuvena škola u Padovi. Da bi se u to doba neko bavio medicinom, bilo mu je potrebno čak deset godina obuke, pa su se lekari brojali gotovo na prste. Krstaši su, vraćajući se iz Svete zemlje u Evropu, donosili islamsko znanje iz medicine, u to doba dosta napredno. Hirurgija je bila na najnižem stepenu razvoja, i to sve do 1180. godine, kada je Rođerio Frugardi od Parme objavio raspravu "Practica airurgiae".