Memoari Pavla Jakšića (6): Na stazama ratnika
Pred hotelom u Rue des coles 33, pored Sorbone, u kojem sam stanovao, nemački podoficir, pripadnik nemačke više rase, u zanosu i samozadovoljstvu izvodio je partije pešadijskog egzercira. Lupkale su potpetice uglačanih čizmica. I dok sam posmatrao tu tačku sumanutog arijevca, mlad čovek mi je kriomice tutnuo u džep neke papire. Bila su to dva letka. U jednom je KP Francuske optuživala buržoaziju za slom Francuske i isticala nužnost antifašističke borbe i otpora. Drugi je obaveštavao da je uhapšen poznati profesor teorijske fizike Pol Lanžven. Profesora je verovatno uhapsio možda isti ovakav nacistički podoficir.
Opšte zlo
Nije ovo vreme za "cirkulose", razmišljao sam. U borbi protiv ovih "civilizovanih" divljaka koji su preplavili Evropu, u borbi za odbranu čoveka i nauke, kojoj sam toliko privržen, treba se aktivno angažovati. Tako sam na raskršću sa staze prirodnih fundamentalnih nauka prešao na stazu ratnika, žrtvujući svoju ljubav - nauku i veliku ličnu slobodu moguću na tom polju delatnosti, borbi protiv opšteg ljudskog zla, fašističkog nasilja i viziji opšte slobode i boljitka. I tada su mnogi intelektualci gajili odbojan subjektivistički stav prema vojsci i ratu kao aktu nasilja, svojstvenom i objektivno uslovljenom u klasm društvu.
Takav stav nemačkih intelektualaca, prožet apstraktnim moralnim, humanim principima, umnogome je doprineo pobedi Hitlerove nacističke partije sile i nasilja i uprezanju ogromne energije nemačkog naroda u mehanizam okrenut protiv ljudske civilizacije uopšte. Ovakav stav je neprihtljiv isto toliko koliko i stav da naučnici koji otkrivaju tajne prirode budu neutralni, da ne vode računa o tome u čije će ruke dospeti moć bazirana na njihovim otkrićima, da li će ona poslužiti čoveku ili će se okrenuti protiv njega, kao ranije eksploziv, a sada nuklearna energija, biogenetski inženjeng, roboti, kompjuteri, laseri...
Veliki naučnik Ajnštajn, za razliku od Arhimeda i Lanžvena, nije dozvolio da bude uhapšen, da ga probode koplje silnika. On se sa brojnim naučnicima založio kod tadašnjeg predsednika SAD Franklina Ruzvelta da savremena otkrića na nuklearnom i drugim poljima budu iskorišćena u borbi za oslobađanje ljudi i naroda od fašističkog nasilja. Doživeo je i on dosta razočaranja, uviđajući da nova naučna otkrića, bazirana na njegovim fundamentalnim i epohalnim otkrićima ugrožavaju opstanak ljudske civilizacije i života na planeti Zemlji.
Letak u pasošu
U razgovoru sa doktorom ekonomskih nauka, Milanom Aleksićem iz Bijeljine, izražavao sam otvorene komunističke poglede i napadao francuske kolaboracionističke stavove buržoazije. Jednom prilikom prišla mi je nepoznata devojka, Jugoslovenka, i zatražila pomoć za španske borce. Dao sam skroman prilog, pa je tako uspostavljeno poznanstvo sa doktorom filozofije Ankom Matić, koja je, kako sam posle rata saznao, ilegalno radila u Komitetu za repatrijaciju Jugoslovena - Španaca u franskom Pokretu otpora. Ona je tražila da joj pre odlaska iz Francuske ostavim svoju dozvolu za boravak - laišez-pašer - što sam, razume se, i učinio.
Za vreme pohoda grupe brigada u zapadnu Bosnu, sredinom 1942. godine prišao mi je, kao komandantu Kraljevačkog bataljona Prve proletere brigade, komandant Četvrte crnogorske brigade Peko Dapčević i ispri턍ao da je izvesno vreme živeo u Parizu pod mojim imenom, služeći se dozvolom za boravak koju mu je pribavila Anka Matić.
Posle pešačenja do Dižona, ukrcali smo se u voz koji nas je doveo do Klermon-Ferana, gde su posle nekoliko dana stigli i Nemci. Francuzi, prepuni gorčine poraza i poniženja, kao ono i mi aprila 1941 - smestili su nas u studentski dom, gde su bili smešteni i francuski studenti, ranije evakuisani iz Strazbura. Sa koferom punim naučne i komunističke literature, koju nisam prikrivao kao da se radilo o Hitlerovoj knjizi "Majn Kampf" i letkom KP Francuske koji sam držao presavijen u putnim ispravama, proputovao sam kroz Nemačku i Austriju i potpuno mirno prešao granicu Jugoslavije, u kojoj se za mnogo bezazlenije stvari od materijala koji sam nosio sa sobom moglo dobiti nekoliko godina robije. Naravno, niko na granici nije pretpostavljao da neko - naivan ili drzak - može iz pasoša koji pruža na pregled naočigled kontrolora izvaditi komunistički letak i držati ga u ruci, kao da je reč o beznačajnom papiriću... Mala verovatnoća pokazala se kao najbolja kamuflaža.
KP okuplja patriote
Po povratku iz Pariza, Jakšić u gimnaziji u Kraljevu radi kao profesor, opisujući tadašnje stanje u Jugoslaviji navodi.
Situaciju u građanskoj Jugoslaviji opredeljivali su: sukob velikih sila na području Balkana i Sredozemlja, postepeno revanšističko-antiversajsko okružavanje Jugoslavije penetracijom Nemaca u Mađarsku, Rumuniju i Bugarsku, oštra borba unutrašnjih nacionalnih i klasnih suprotnosti, zvanična politika "neutralnosti" - balansiranja između velikih sila uz izraziti pronemački i antisovjetski kurs, strahovanje od francusko-italijanske nagodbe, kojom bi se "kupila" Italija "jugoslovenskom kožom", kao 1915. godine Londonskim paktom, velika aktivnost separastičkih i profašističkih kapitulantskih snaga oslonjenih na "sile Osovine", s jedne, i progresivnih, patriotskih, okupljenih oko KP Jugoslavije, s druge strane.
Postojala je mogućnost da iz Pariza dođem direktno u Beograd. Ali aprilski rat i okupacija Jugoslavije sprečili su ove planove.
Vođen je veoma oštar "rat u eteru" - rat nerava. Slušajući vesti raznih radio-stanica sticao sam utisak da se približavaju novi sudbonosni događaji, ali sam bio daleko od toga da sagledam njihove razmere i oblike ispoljavanja.
Uzbuna u Kraljevu
Nemci su političko-ekonomskim sredstvima i lažnim obećanjima pritisli jugoslovensku vladu da potpiše u Beču pakt o ulasku Jugoslavije u fašistički zavojevački blok i time učinili kraj jugoslovenskoj politici laviranja, takozvane neutralnosti. Jugoslovenski secesionisti doživeli su to kao svoj veliki poraz, gubljenje perspektive skore propasti Jugoslavije. Vest da je vlada spremna da potpiše kapitulantski pakt - koja je "procurila" pre 25. marta - uzbunila je i Kraljevo.