Dva veka srpskih tajkuna (2): Vojvoda Mladen naplatio ustanak
Marljivi i drski
U doba prvih srpskih industrijalaca i bankara, granica između politike i unosnih poslova počela je da se gubi, a moć čak i da se nasleđuje. Tako su se za jedan i po vek, od Prvog srpskog ustanka do Drugog svetskog rata, razvile tri generacije srpskih bogataša. Prva je bila iz redova ustanika, gde se koristila vlast da bi se prigrabio monopol u snabdevanju vojske i naroda. Na ovaj način se obogatio prvi srpski knez Miloš Obrenović.
U doba ustavobranitelja, njegovih dojučerašnjih saradnika, potom ljutih protivnika, obogatilo se mnoštvo političara kao što su bili braća Stojan i Aleksa Simić. Oni su se pored politike nesmetano bavili i trgovinom. Najpoznatiji bogataš tog vremena bio je major Miša Anastasijević, koji je imao flotu brodova i držao trgovinu na donjem Dunavu. On je najavio drugu generaciju bogataša, ljude koji su dolazili iz svih srpskih zemalja u malu kneževinu, a kasnije kraljevinu Srbiju i tu iz velikog siromaštva, radom i odlučnošću, ali i drskošću, stvarali velika imanja. Takvi su bili i Nikola Spasić i Luka Ćelović Trebinjac.
Treća generacija srpskih bogataša nastala je kad je završen Prvi svetski rat, koji je, kako je primetio i srpski prijatelj, Švajcarac Arčibald Rajs, ogromnoj većini naroda zaista bio rat, a nekima, nažalost, i "brat".
Najbogatiji čovek u Srbiji tokom Prvog srpskog ustanka bio je vojvoda Mladen Milovanović, sa svojim kumom Milojem Petrovićem. Njihova bezobzirnost bila je tolika da je izazvala bunu Beograđana. Milovanović, poznat u narodu kao Gospodar Mladen, i pre 1804. godine bio je bogati trgovac stokom. Kao jedan od malo pismenih Srba pročuo se po razboritosti i govorništvu. Tokom seče srpskih knezova dahije su i njega utamničile, ali ga je vožd Karađorđe otkupio od kragujevačkog muselima za zarobljene Turke. Mladen se pridružio ustanicima i brzo napredovao do visokih položaja. Bio je vojvoda i Voždov savetnik, prvi gradonačelnik Beograda i ministar vojni, i na kraju predsednik Sovjeta, prve srpske vlade.
Dva veka srpskih tajkuna:
Sva ova zvanja gospodar Mladen je odlično iskoristio. Uz Karađorđa, a ponekad i ispred njega, postao je najuticajnija ličnost među Srbima. Uvećao je imanje najviše tako što je otimao ili po bagatelnoj ceni otkupljivao imovinu Turaka i Cincara, proganjajući i jedne i druge. Uskoro je stekao naziv najbogatijeg čoveka u Srbiji. To mu je sa jedne strane donelo uvažavanje, a sa druge izazivalo ljude na otpor. Nijedan veći srpski starešina nije imao toliko neprijatelja kao on, ali se Mladen Milovanović ipak održao do kraja Prvog srpskog ustanka. Po njegovom slomu, nastanio se u Hotinu, u Besarabiji, i odatle radio kao poverenik srpskih emigranata.
Smrt u gostima
Već ostareo, gazda Mladen se 1822. vratio u Šumadiju, i otišao pravo knezu Milošu u Kragujevac. Kada je saznao da turski vezir Marašli Ali-Paša traži njegovo hapšenje, pokušao je da se prebaci u Crnu Goru. Ubijen je aprila 1823. godine, na Zlatiboru, dok je bio gost rujanskog serdara Jovana Mićića. U narodu se pričalo da je knez Miloš predao gospodar Mladena serdaru da bi ga ovaj dopratio do Lima. Tu su ga Mićićevi momci ubili pri navodnom pokušaju bekstva.
Uspon "malog sultana"
Vođa Drugog, pobedničkog srpskog ustanka Miloš Obrenović je prema sudu istoriografije bio najveći vladar obnovljene Srbije, ali je u isto vreme bio pravi istočnjački despot, nalik diktatorima u današnjem Trećem svetu. Vladao je u dva navrata i imao samo dva cilja: da stvori nezavisnu državu i sopstvenu dinastiju. Prirodnim darom za diplomatiju i lukavošću trgovca ostvario je oba. Turskim hatišerifima od 1829. godine Srbiji je priznata samostalnost, a njemu nasledno kneževsko pravo.U doba prve vladavine knez Miloš je, kako su primetili hroničari, ponašao više kao mali sultan nego kao prosvećeni hrišćanski knez. Tekao je Srbiju kao što seljak stiče posed. Kako je državne interese uvek poistovećivao sa sopstvenim, nije pravio ni razliku između svoje i državne kase. Uzeo je najbolje njive, livade, skele, mehane, vodenice. Glavni izvori bogatstva bili su mu zakupi carskih poreza na tlu Beogradskog pašaluka. Na vrhuncu moći zakupio je i sve carinarnice, skele i carski harač. Preuzeo je uvoz soli iz Vlaške i Moldavije, zabranivši svim ostalim podanicima da trguju ovom robom. Trgovao je stokom, kožom i kukuruzom, a na kraju držao monopol na celu trgovinu u Srbiji. Pošto je Porta prestala da šalje finansijske inspektore, knez je u dogovoru sa Marašli Ali-pašom dobio pravo da samostalno prikuplja carske regalije sve do ukidanja harača 1835. godine. Porezi koje je prikupljala Narodna kancelarija išli su pravo u ruke knezu.