Dijamanti ispod crkve

Uroš je, takođe, verovao da mu je zahvaljujući njemu i toploj lekovitoj vodi koja protiče u blizini vraćeno zdravlje. Ovaj manastir se prvi put pominje u "Studeničkom tipiku" koji je napisao Sveti Sava početkom 13. veka. Tada je njegov iguman učestvovao u izboru studeničkog igumana, što znači da je Banja bila jedan od najznačajnijih manastira u nemanjićkoj Srbiji.

Na Studeničkom saboru 1219. godine, kada je Sveti Sava osnovao samostalnu srpsku crkvu, manastir Banja je proglašen za četvrto eparhijsko sedište i postao je središte eparhije, sa episkopom Hristiforom iz Hilandara, sabratom Savinim na čelu.
 

Lečilište od davnina Kada je u 13. veku postao sedište Dabarske episkopije, manastir Nikole Dabarskog je dobio ime koje i danas nosi, a narodski naziv Banja potiče od lekovitih izvora na ovom imanju. Voda se koristila za lečenje raznih boljki od davnina, a banjsko lečilište se i danas nalazi odmah do manastirske ograde. U porti se nalaze ostaci još starije crkve, posvećene Svetom Iliji.

Od naredne godine Banja je sedište Dabarske episkopije, kasnije i Dabrobosanske, koju je takođe osnovao Sava. O značaju pribojskog manastira svedoče i grobovi najvećih vlastelinskih porodica iz vremena careva Dušana i Uroša. Banjska crkva je jedno vreme bila i mauzolej moćne porodice Vojnović. Crkvu je 1329. podigao kralj Stefan Dečanski.

Crkva je obnovljena u 16. veku, posle turskih razaranja. Krajem 17. veka, u vreme austro-turskih ratova, gorele su mnoge srpske svetinje, a kaluđeri su skrivali dragocenosti i sklanjali se u mirnije krajeve. Riznica Banje je bila jedna od najbogatijih u Srbiji, što je otkriveno 1974. godine. Tada su ispod poda crkve otkopani mnogi crkveni predmeti, koji su skoro tri veka proveli pod zemljom.

Potom su tavorili u bunkerima Zavoda za zaštitu spomenika kulture, Narodnog muzeja i Muzeja SPC, sve do pre nekoliko godina kada su vraćeni manastiru. Najreprezentativniji predmeti su dve ripide, okrugle, dragim kamenjem ukrašene ploče na šipkama koje se koriste u pravoslavnom obredu. Tu su i darohranilica iz 1573, zatim kadionice, putiri, čaše sa likom Svetog Nikole, predmeti od gorskog kristala, više krstova, pa panagije, kandila...