Rat crkve i politike (1): Kad vladika kune, država plaća večeru

"Ponekad se zaista zapitam čime je to naš dragi Bog zaslužio da ga ovakvi predstavljaju na zemlji", odbrusio je premijer Ivica Dačić i uputio pobunjene vladike da je njihova dužnost da se mole za one koji su na vlasti, jer izreka "Bogu božje, caru carevo" govori o odvojenosti vere i države. Da vera i država ipak ne mogu jedna bez druge pokazao je epilog - vera i večera nikako ne idu jedna bez druge.

Prvo je Dačić poveo kolektivno sve vladike na ručak, vicepremijer Aleksandar Vučić gostovao na Saboru, a onda je predsednik Srbije Tomislav Nikolić večerao sa patrijarhom Irinejom. Odmah su se svi obratili javnosti. Rekoše da među njima nema zle krvi, vladike da su sad mnogo bolje razumele briselski sporazum, a političari da poštuju Crkvu. Pomiriše se zemaljsko i nebesko carstvo u Srbiji, bar zasad.

Verski analitičar Mirko Đorđević za "Vesti" kaže da je na nivou skandala sama činjenica da predstavnici Crkve održavaju politički miting na kome prete vlasti, što je poprilično zbunilo i zabrinulo laičku, ali i crkvenu javnost.

- U istoriji je bilo mnogo sukoba između države i Crkve, ovo nije ni prvi, a verovatno ni poslednji put da se tako nešto dešava. Ali ovo je vrhunac, pogotovu što ni Amfilohije ni Atanasije nakon poziva na linč nisu pokazali nikakvo pokajanje. Vučić je prisustvovao, jer se iza toga krije strah. Strah Crkve da će izgubiti materijalnu pomoć države, ali i strah vlasti da će izgubiti podršku Crkve, koja, budimo iskreni, u Srbiji ima ogroman politički uticaj - smatra Đorđević.

Netrpeljivost, sukobi, pa i ubistva kao posledica razmimoilaženja Crkve i države obeležili su srpsku istoriju. Carigradski patrijarh Kalist je 1352. bacio anatemu na cara Dušana, Srpsku crkvu, patrijarha Joanikija i ceo srpski narod jer je car Dušan samoinicijativno proglasio srpsku arhiepiskopiju - patrijaršijom i krunisao se za cara Srba i Grka.

Anatema je trebalo da poruši ugled srpske carevine i zakonitost njenoga cara koji je krunisan za vladara Srba i Grka. Anatema je ležala na srpskoj crkvi 23 godine i doživljena je vrlo bolno u narodu. Zato je već Dušan pokušao da izmiri svoju crkvu sa carigradskom. U tome ga je sprečila smrt patrijarha Joanikija 1354. g. a već 1355. g. umro je i sam. Posle njegove smrti počelo je naglo da propada sve što je on za svoga života stekao, pa i ono što je nasledio... Devet godina posle Dušanove smrti pokušao je i Kalist koji je srpsku crkvu prokleo da se sa njome izmiri. No umro je posred pregovora sa caricom. Zatim je pokušao da Crkve izmiri despot Uglješa i sa njegovih krajeva je anatema zaista i skinuta, no pod teškim uslovima. Potpuno izmirenje izveo je knez Lazar.

Razvrat i štrajk glađu Aleksandar Vučić je u kontraudaru rekao da se Crkva već duže vreme valja u skandalima, ali ih gura po tepih, pa je za crkvene velikodostojnike danas postao veći greh štrajk glađu nego pedofilija, aludirajući na to što je srpski patrijarh štrajk glađu Tomislava Nikolića svojevremeno okarakterisao kao nehrišćanski. Sa ovim se slaže i verski analitičar Mirko Đorđević koji kaže da je ugled Crkve u narodu poslednjih godina drastično opao upravo zbog ovakvih afera, a javnost je ostala uskraćena i za crkvenu reakciju u slučaju vladike Vasilija Kačavende.

Skinuta je kletva sa svih živih i mrtvih članova Sabora u Skoplju. U manastiru Svetih arhanđela kod Prizrena u proleće 1375. na Dušanovom grobu izaslanici carigradskog patrijarha Filoteja pročitali su gramatu o skidanju anateme sa cara Dušana, patrijarha Joanikija i cele Srpske crkve i naroda.

Odnosi između SPC i vlasti kroz istoriju moderne državnosti Srbije plivali su od intenzivne saradnje do intenzivnih sukoba. Karađorđe je još 1811. godine pisao popu Luki Lazareviću da se "popovi i kaluđeri u mirska i voena djela ne mešaju", ali nije zauzeo stav da se državnici ne mešaju u crkvena pitanja. Knez Miloš je pravio zakon po kome je imao svu vlast u unutrašnjim crkvenim stvarima. Ni Karađorđe ni knez Miloš, iako su bili vernici, nisu imali ambiciju da se odreknu mešanja u unutrašnje crkvene stvari. Prvi srpski episkop nakon drugog ukidanja Pećke patrijaršije, Melentije Nikšić, ubijen je 1816. godine u Šapcu upravo po nalogu kneza Miloša. Naprednjački ministar prosvete i crkvenih dela Stojan Novaković, po nalogu kralja Milana Obrenovića, 1882. godine, svrgnuo je mitropolita Srbije Mihaila Jovanovića.

Vrlo malo ljudi u Srbiji danas zna šta je to Konkordat, propis u okviru Oktroisanog ustava kralja Aleksandra Prvog Karađorđevića, koji je preuzevši vlast kao diktator započeo stvaranje uslova da se pravoslavlje u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji potčini Vatikanu. Jedna od odredbi tog ustava kaže da budući kralj Jugoslavije može biti pravoslavne, katoličke ili muhamedanske vere. Nakon što je nekoliko meseci stajao u fioci tadašnjeg predsednika vlade Milana Stojadinovića, novembra 1936. godine, po njegovoj naredbi trebalo je da se uputi na ratifikaciju Narodnoj skupštini, na šta je reagovao Arhijerejski sabor. Organizovana je velika litija kao manifestacija u borbi protiv Konkordata, a završena je velikom tučom sveštenstva i građana sa policijom u Knez Mihailovoj ulici. Konkordat je ipak izglasan 23. jula 1937, sa 166 glasova za i 129 protiv. Pre mraka umro je patrijarh Varnava, ostala je sumnja - po čijem nalogu.

Srpska pravoslavna crkva je u periodu SFRJ bila odvojena od države i predstavljala je isključivo versku instituciju, bez političkog autoriteta. Uspon Miloševića u početku podržavaju mnogi iz Crkve, posebno nakon njegove posete Kosovu Polju 27. marta 1987. i podrške kosovskim Srbima rečima "Niko ne sme da vas bije!". Tokom Miloševićevog govora na Gazimestanu 1989. prvi put su se zajedno vijorile crkvene zastave sa krstom i komunističke sa srpom i čekićem.