Vreme religioznog buđenja (2): Neprekidni lanac progona

Budući da se hrišćanstvo pojavilo kao konkurencija judejstvu, u ovom periodu hrišćani nailaze na neprijateljstvo, a često čak i na mržnju "gomile" prema hrišćanima. Nepostojanje hramova, okupljanje noću, tajanstveni obredi, zajedničke trpeze muškaraca i žena - sve to nije moglo da ne pobudi podozrenje i počele su da kruže najčudovišnije lažne glasine o orgijama, magiji, ritualnim ubistvima na hrišćanskim sabranjima. Rane hrišćane je mrzela i "inteligencija" onog vremena.

"Ali sve ovo, ako je i stvaralo atmosferu koja je pogodovala gonjenju, ipak nije moglo da bude i uzrok, jer rimska carevina je bila pravna država i nije dopuštala samovolju i nasilje", piše Šmeman.

Po njemu, pravi uzrok konflikta treba tražiti u suštini rimske državnosti. Naime, kao i svaka antička država Rim je imao svoje bogove, svoju nacionalno-političku religiju. Ona nije bila ni sistem verovanja, ni sistem morala. Rimski građanin je mogao da veruje, a često je i verovao u "tuđe bogove".
 

Smrt apostola

To je bio detaljno razrađen ritual prinošenja žrtava i molitvi, kult koji je pre svega imao državno-politički značaj. Od njegovog poštovanja zavisili su blagostanje Rimskog carstva i pobeda nad neprijateljima. Odreći se toga i preći u hrišćanstvo značilo je, u ono vreme, prezreti Rim, otkazati lojalnost, biti pobunjenik.

Početak velikog progona hrišćana označen je požarom u Večnom gradu u noći 16. jula 64. godine nove ere. Tada je izgoreo veliki deo Rima, a glasine u narodu su za podmetanje požara optuživale samog imperatora Nerona. Međutim, imperator koji je zaista zapalio Rim, jer je maštao da preuredi prestonicu, svalio je krivicu na hrišćane. I mada je Neronovo gonjenje bilo ograničeno na Rim, ono je prvi put postavilo pitanje hrišćana u političkoj i državnoj ravni, u kojoj će se kroz dalju istoriju razmatrati.

Kraj prvog veka hrišćanske ere protiče u Rimskoj carevini u neredima i haosu, pa Rimu nije do posebnog bavljenja hrišćanima. Međutim, ozbiljni progoni su na pomolu, pa se za ovaj trenutak vezuje mučenička smrt apostola Petra i Pavla u Rimu, kao i smrt Jovana Bogoslova na Istoku.

Početkom drugog veka nastupaju zlatne godine rimske istorije - "vek Antonina". To je vreme poslednjeg procvata Rima pod vlašću najboljih od svih imperatora koji su u njemu ikad vladali - Trajana i Marka Aurelija. Ali, baš za njihovo vreme, u dane kada su sve moralne vrednosti, navodno, dostigle vrhunac, sukob sa hrišćanima dobija tragično značenje. I mada je Trajan zabranio "lov" na hrišćane i odbacio anonimne dostave "nedostojne našeg vremena", hrišćanstvo je za njegove vladavine bilo osuđeno svom težinom rimskog zakona, a svako ko je bio okrivljen što je hrišćanin i ko se nije opravdao prinošenjem žrtve bogovima, bio je osuđen na smrt.

Od tada, pa kroz naredna dva veka, život hrišćanske Crkve meri se krvlju mučenika. U raznim epohama, zavisno od političkih uslova i drugih uzroka, bilo ih je više ili manje, ali njihov lanac se nikad nije prekidao. Ponekad su to bili talasi masovnog progona, kao na primer u Smirni 155. godine, o čemu se govori u priči o mučeništvu Polikarpovom. Zatim, progon u Lionu 167. godine koji je opisan u poslanici galskih hrišćana hrišćanima maloazijskim. Tu je i mučeništvo Ignatija Antiohijskog i Simeona Jerusalimskog pod Trajanom, Telesfora Rimskog pod Hadrijanom, Polikarpa i drugih smirnskih hrišćana pod Antonijem Pijem, Justina Filosofa pod Markom Aurelijem, itd.
Sukob sa Rimskom imperijom hrišćanska Crkva nije shvatala kao tragičan nesporazum, već kao ispunjenje obećanja Spasiteljevog: "U svetu ćete imati nevolja, ali budite hrabri. Ja sam pobedio svet."
 

Sukob sa Gnosticima

Crkva je, u to vreme, opasnijim od otvorenog progona smatrala dodir sa idejama i verovanjima helenističkog okruženja, gde je videla opasnost unutrašnjeg iskrivljavanja vere. Tako drugi vek hrišćanske ere karakteriše i borba hrišćanstva za svoju "samobitnost", za čistotu i celovitost učenja koje je ono donelo svetu. Početak takvog, već "ideološkog" sukoba sa okolnim svetom bio je u drugom veku nove ere, pri čemu su prvi "neprijatelj" kojeg je Crkva morala da se oslobodi bili hrišćani - Gnostici.

"Gnosom (na grčkom znanje) ili gnostizicmom naziva se ona mešavina grčke filosofije i istočnjačkog misticizma, nastala kao rezultat zbližavanja grčko-rimskog sveta sa istokom, koja se u epohi ranog širenja hrišćanstva bila razvila. Gnostički prvaci odražavali su u sebi i istinske duhovne potrebe, i površno oduševljenje "istočnjačkom mudrošću", kao i nezdravo interesovanje za sve tajanstveno, za simbole, obrede i misterije", navodi Šmemam u "Istorijskom putu pravoslavlja".

Ali, savremeni naučnici koji se bave proučavanjem hrišćanstva tvrde da su Gnostici takođe hrišćani, ali da njihove ideje u to vreme nisu odgovarale Crkvi kao centru moći u povoju.

Od smrti Marka Aurelija (185. godine), hrišćanska crkva je do sredine drugog veka živela u relativnoj bezbednosti, iako je 202. godine car Septimije Sever posebnim ediktom zabranio svaki hrišćanski prozelitizam. Na Hrišćane se navikavaju i za njih već mnogi znaju. Potonji car Aleksandar Sever čak je postavio statuu Hrista u svoju privatnu bogomolju, a cara Filipa Arabljanina (243-249) blaženi Jeronim nazvao je prvim hrišćanskim carem jer je navodno tajno primio hrišćanstvo, zbog čega su se progoni na hrišćansku crkvu obrušili ponovo 249. godine, kad je na vlast došao imperator Dekije (249-251).

Tada je rimska vlast na sebe prvi put preuzela inicijativu progona, posebnim carevim ediktom. Hrišćanska crkva je na to odgovorila novom mučeničkom krvlju postradalih episkopa: rimskog Fabijana, antiohijskog Vavile i jerusalimskog Aleksandra. Gonjenje je, po Šmemanu, bilo tako strašno da su mnogi otišli u otpadništvo.

U to smutno vreme posebno se izdvaja lik afrikanskog episkopa svetog Kiprijana Kartaginskog. I on je slično Tertulijanu bio zagovornik "stoprocentnog" hrišćanstva, kojim je obeležena kratka i slavna istorija Afrikanske hrišćanske crkve. U Kiprijanovo doba, nakon sabora episkopa u Kartagini (251. god) među hrišćanima je došlo do "novatijanskog" raskola, nazvanog po prezviteru Novatijanu. Novatijanstvo se, kao i montanizam, izrodio u sektu, čiji su ostaci postojali do sedmog veka hrišćanske ere. 
 

Zora buduće pobede   Do trećeg veka hrišćanska književnost je bila usmerena protiv jeresi i neznaboštva, a u korist hrišćanske promisli, u čemu se posebno isticala Aleksandrijska hrišcanska škola i njen čuveni učitelj Origen koji spaja crte ranohrišćanskog perioda sa novim duhom koji se ispoljava u Crkvi. Početkom trećeg stoleća, kako se navodi u Istorijskom putu pravoslavlja protojereja Aleksandra Šmemana, samo u Rimskoj hrišćanskoj crkvi ima oko 100 prezvitera (starešina). Ona ima svoja groblja, sirotišta, razvija široku dobrotvornu delatnost. U Africi na saborima se okuplja do 300 episkopa, čitava Mala Azija pokrivena je hrišćanskim opštinama iako Crkvi predstoji još duga borba, jer treći vek je vreme poslednjeg i najstrašnijeg okršaja sa Rimskim carstvom. U toj borbi, već se oseća da protivnik slabi i da se bliži zora buduće pobede.