Bogomolje kao bunari želja

Zajednička baština sačuvala je među narodom svih boja jedinstven običaj, koji se ogleda kroz posete islamskim turbetima Sedam braće, franjevačkoj crkvi svetog Ante i Staroj pravoslavnoj crkvi na Baščaršiji.

Tri različita simbola vere u najstarijem delu grada svakog dana posećuju namernici da bi se posvetili obredu u kome su ljudi samo ljudi, izjednačeni u muci i željama.

Grobnice nevino stradalih ljudi Sarajlije smatraju svetim mestom. Obilazak jednog takvog mauzoleja zvanog Jerdiler turbe, što se sa turskog jezika prevodi kao Turbe sedam braće, simbolizuje verovanje Sarajlija u dobre ljude, evlije, a potvrđuje davanjem priloga, sa željom za sreću i zdravlje najbližih.

I u Staroj pravoslavnoj crkvi na Baščaršiji valja dati prilog i provući se ispod stola na kojem se nalazi kovčeg sa neuništivim telom deteta. Najčešće želje su za zdravlje drugih i sopstvene dece, njihovo uspešno vaspitanje, dobro učenje... Ljudi veruju da deo snage kojom Bog čuva ovo dečje telo od uništenja prelazi i na njih, i prati ih do rešenja njihove muke.

U Crkvi svetog Ante na Bistriku uz prilog se upali sveća i zamoli za pomoć. Pri tome valja izgovoriti molitvu, bilo koju molilac zna. Samo da je iz srca, objašnjavaju upućeni, i podsećaju da su franjevci u Bosni i Hercegovini prisutni neprekidno preko 700 godina i uživaju nepodeljeno poštovanje stanovnika bez obzira na njihovu versku ili nacionalnu pripadnost.

Bosnu je u srednjem veku od drugih evropskih država razlikovalo upravo to što u njoj nije vladalo uobičajeno vladarsko načelo "čija zemlja, njegova religija", nego su bosanski kraljevi i oblasni gospodari u svoje poslove uz državnu Crkvu bosansku sve više uključivali i Katoličku i Srpsku pravoslavnu crkvu.

Zabeleženi su čak slučajevi gde su predstavnici sve tri crkve zajednički nastupali. Osvajanjem srednjovekovne Bosne srušena je poslednja značajna država na Balkanu i jedina multikulturalna zemlja u Evropi, u kojoj su jedni sa drugima živeli pravoslavci, katolici i vernici Crkve bosanske.

Muslimanima nije bilo teško da puste korene u novoj sredini. Baš kao hrišćani i Jevreji, koji su se naselili u Bosni i Hercegovini u prvom veku turske vladavine, i oni su jednobošci. U islamu se veruje da se verska knjiga Kuran, kao i jevrejska Tora i hrišćansko Jevanđelje, temelji na zavetnoj ploči, koja je u ovom slučaju ispisana arapskim jezikom, i koja je u Bogu, u nebu. Muslimani veruju u proroke, božje poslanike i to ne samo u Muhameda, nego i u proroke Starog zaveta, ali i jevrejske Tore: u Ibrahima (Abrahama), Musaa (Mojsija), Adema (Adama), kao i novozavetnog Isusa, kod njih, Ise. Veruju u anđele, raj, pakao i sudnji dan. Za muslimane su anđeli božji posrednici i služe mu štiteći ljude i prenoseći njegove poruke.

Prvih vekova vlasti, otomanski osvajači su uvideli prednosti mira koji može da se postigne ukoliko se pridobiju i učine saveznicima predstavnici starosedelačkih religija. U to ime, sultan Mehmed Drugi 1463. godine dao je franjevcima bosanske vikarije na polju Milodraž kraj Kiseljaka ahdnamu, ugovor kojom potvrđuje pravo na slobodu vere, imovine, kretanja i udruživanja, a vrhovnu arbitažu Porte, pravo neposrednog obraćanja sultanu u slučaju nužde, potvrdio je Mehmed skidanjem sopstvenog ogrtača kojim je ogrnuo gvardijana fra Anđela Zvizdovića. Ahdnamu bosansko-hercegovački muslimani, ali i pojedini istraživači drugih veroispovesti zato smatraju pretečom evropske povelje o ljudskim pravima.

Čim je 1557. obnovljeno sedište srpskog pravoslavlja Pećka patrijaršija, u Bosni i Hercegovini su se, uz blagoslov sultana, podizale nove crkve i manastiri, i obnavljali stari. O tome svedoči poreklo sačuvanih srpskih fresaka. Otprilike u to doba, u 16. veku u ove krajeve su primljeni i sefardski Jevreji, kojima je posle izgona iz španske postojbine najveće središte je postalo Sarajevo. Tu je 1581. podignuta sinagoga i ustanovljeno sedište rabina. Pred Drugi svetski rat u Sarajevu je podignut još jedan Templ, ovoga puta aškenaških Jevreja, koji je i danas treći po veličini Evropi. Sarajevsko Staro jevrejsko groblje je ostalo jedinstveno u svetu prema neuobičajeno oblikovanim spomenicima, i drugo je po veličini i važnosti u Evropi, posle groblja u Pragu.
 

Utočište za bogumile Dok su Crkvu bosansku Katolička i Pravoslavna crkva smatrale jeretičkom, njeni pripadnici su se smatrali pravim hrišćanima, jer su vodili jednostavan, podvižnički život. Usled pritisaka, ova crkvena zajednica je priznala papu, ali ne samo da nije ispunjavala obaveze prema rimskoj crkvi, nego je pružala utočište verskim prognanicima sa istoka i zapada, bogumilima iz Raške, patarenima iz Dalmacije i katarima sa zapada. Zbog toga su na Bosnu pokretani i krstaški pohodi. Crkva bosanska se prvi put pominje još u 6. veku u Saloni, a ugasila se sa padom Bosne pod tursku vlast 1463. godine. Zajedničke kuće Bosanski hrišćani ili krstjani kako su se nazivali, koristili su narodne slovenske reči i imena za sveštenstvo. Vrhovni poglavar crkve je đed, a sveštenici gosti i starci. U njihovim hižama (kućama) bio je uobičajen zajednički život više žena i muškaraca. Godine su brojali od rođenja Hrista, a ne od stvaranja sveta, kao što se radilo prema vizantijskom kalendaru. Crkvu bosansku u književnosti danas predstavlja Hvalov zbornik, koji je 1404. priredio krstjanin Hval za velmožu Hrvoja Vukčića Hrvatinića.