Poreklo hrišćanstva u Srbiji (7): Čiji je Dimitrije?

Sveti Dimitrije pogubljen je na Artemidinom mostu (Artemida je srpska Lužica - Ligodesma), posle uzaludnog ubeđivanja gradskog dekuriona Proba, koji nije mogao da gleda stradanje mladih ljudi, da Dimitrije prinese žrtvu Jupiteru, odbaci hrišćansku doktrinu i, kao da ništa nije bilo, mirno ode kući.

Dimitrije je hladno odbio dekurionovu ponudu i krenuo prema dželatu na sredini mosta, gde mu je ovaj, jednim potezom srpe, odrubio glavu. Ovo je, što je vrlo važno, jedinstven spomen hrišćanskog mučenika Dimitrija u svim rimskim i ranohrišćanskim spisima.

DOKAZ U BANCI
Kontroverzu oko Dimitrijevog porekla, a izvesno je da je bio Srbin - Sarmat, izazvao je prefekt Ilirika Leontije, koji je podigao dve crkve u slavu ovog mučenika, jednu u Sirmijumu, a drugu u Solunu. Bez obzira na uvreženo crkveno mišljenje, nepobitno je utvrđeno da je prefekt prvo ozidao crkvu u Sirmijumu, a potom u Solunu, gde je preneo okrvavljenu Dimitrijevu košulju kao relikviju. Kasniji grčki crkveni spisi Dimitrija su proglasili rimskim oficirom i tribunom, kroz legendu obradivši njegov tobožnji život u Solunu, gde je tobože rođen, u bogatoj trgovačkoj porodici.

U pitanju je, kroz mitsku matricu, pokušaj tumačenja dva glavna ranohrišćanska izvora, o ovom slučaju, poznatih pod nazivima Pašio prima i Pašio altera. Oba spisa navode prefekta Leontija kao osnivača kulta svetog Dimitrija, podvlačeći činjenicu da je prefektura Ilirika preneta iz Sirmijuma u Solun, zbog čestih nasrtaja ratobornih Sarmata i njihovih borbi sa graničarima Rima. Takođe, nije moguća ni tvrdnja da je Leontije kult preneo iz Soluna u Sirmijum. Glavni dokaz za nepostojanje solunskog Dimitrija, i mučenikovo svrstavanje u red sirmijumskih svetitelja, su dva pisma cara Justinijana prvog Mavrikija, oba upućena Solunjanima.

Carevi su zahtevali da im se ustupe mošti svetog Dimitrija radi prenosa u Carigrad, a Solunjani su im uzvratili da oni ne znaju ni za kakve druge mučeničke mošti u njihovom gradu, osim za mošti svete Matrone. A, za kult Dimitrijev, rekli su da ga poštuju, ali i da je do njih došao iz Panonije. To nam potvrđuje i 11. novela cara Justinijana Prvog iz 535. godine, koja navodi da je prefektura Ilirika preneta iz Sirmijuma u Solun još u vreme hunskog vođe Atile, te da solunski episkop ne duguje svoj sjaj vlastitom autoritetu, već činjenici da je, pre premeštaja, živeo u Sirmijumu.

Pošto crkva u Solunu nije ni posedovala mošti svetog Dimitrija, ne možemo govoriti o Dimitriju kao o solunskom svetitelju. Najvažnija stvar u svemu ovome je arheološko iskopavanje u Sremskoj Mitrovici, osamdesetih godina 20. veka, koje je, kao rezultat, imalo otkrivanje ranohrišćanske crkve, datovane u početak 5. veka, koja je danas izložena u podrumu jedne bankarske ekspoziture u Sremskoj Mitrovici.

To otkriće potpuno demistifikuje legendarnu priču o Dimitriju Soluncu. Pošto je solunska bazilika, posvećena ovom mučeniku, izgrađena ceo jedan vek kasnije, ona posredno svedoči u prilog spoznaje istorijske činjenice vezane za svetog Dimitrija, kao đakona sirmijumskog episkopa Irineja.

Istorijski je prećutan, iz razloga samo znanim "minhensko-bečkim specijalcima", ključni značaj Sirmijuma, antičkog grada u hrišćanskom svetu i ranohrišćanskog centra. Pošto je grad, pre osnivanja Konstantinopolja, zauzimao ravnopravno mesto sa Rimom u hrišćanskoj hijerarhiji, možemo pretpostaviti kakav je značaj tada zauzimao rimski episkop, onda samo episkop grada Rima (čak nije nosio ni titulu mitropolita). Na Nikejskom saboru, sirmijumski episkop je potpisan kao mitropolit: Dominijus metropolitanus. Čuveni jeretik Arije, posle nikejskog sabora i sukoba sa svetim Nikolom, pobegao je u Sirmijum, gde je živeo nekoliko godina, a prema nekim spisima tu je i umro, a sahranjen je na gradskom groblju.

U Sirmijumu su, kako smo naveli, mnoge osude protiv hrišćana bile izvršavane na Artemidinom mostu. Drugo mesto bio je veličanstveni hipodrom. U spisu "Pasio sancti Demetrii" navodi se kako je Nestor, prijatelj svetog Dimitrija, pobedio gladijatora Laja, omiljenog borca cara Maksimijana - Herkula, baš na mestu hipodroma, mada se u Žitiju Dimitrijevom kao mesto borbe pominje solunski otvoreni teatar.

Sirmijumski hipodrom Hipodrom u Sirmijumu, koji ima istaknuto mesto u ranohrišćanskim spisima, bio je širok 100 m, a dugačak 521 m, što je približno dimenzijama Kaligulinog Cirkusa Maksimusa, kapaciteta 100.000 mesta. Na osnovu veličine sirmijumskog hipodroma, lako možemo uvideti značaj i veličinu ovoga grada. Da grad nije imao značaja, čemu i kome bi Carstvo zidalo cirk ovolikog gledališnog kapaciteta? Istraživanja, vođena od 1970. do 1980. godine, utvrdila su da je hipodrom u Sirmijumu bio drugi po veličini sportski objekat u Rimskom carstvu. Nesuđena prestonica O značaju Sirmijuma kao ranohrišćanskog centra svedoči i istraživanje Alfodija, jednog od najznačajnijih evropskih arheologa, koji je, u svom delu o rimskoj imperiji, naveo da je po njegovim saznanjima car Konstantin prvo želeo da od Sirmijuma napravi novu prestonicu, Konstantinopolj, ali je odustao zbog nepodesnog zemljišta i nerešenih odnosa sa Sarmatima, koji su u velikom broju naseljavali Ilirik.

Međunarodna arheološka ekipa, sastavljena od stručnjaka Muzeja Srem, instituta Smitsonijan i Denison iz SAD, otkrila je ostatke hipodroma, prostor za gledaoce - tribine, kao i trkačke staze i centralne spine ukrašene egipatskim obeliskom, koji je otkriven 1939. godine. Datovanje hipodroma je vrlo precizno utvrđeno u vreme vladavine imperatora Licinija, oko 313. godine. Međutim, postoje i neka otkrića koja Liciniju samo pripisuju obnovu i dogradnju hipodroma, a sam početak radova smeštaju u vreme cara Galerija, vladara iz rimske tetrarhije, kojem je Sirmijum bio prestonica.

vo, relativno kasno datovanje, ne znači da Sirmijum nije imao prostor za igre i ranije. Na stubu cara Trajana u Rimu, istraživači S. Frer i F. Leper su utvrdili da na jednom reljefu postoji karta Sirmijuma i njegove ratne luke, a na periferiji utvrđenja je prikazan veliki amfiteatar. Tome u prilog govore i scene na rimskim opekama i kamenim spomenicima, pronađene u Sremskoj Mitrovici, koje prikazuju gladijatore i njihove borbe.

CAREV DRUŽBENIK
U antičkim letopisima je zabeleženo da je najčuveniji rimski gladijator Lije, koga je po legendi ubio Nestor, nanizao velike pobede u sirmijumskom koloseumu. Lije je poreklom bio sarmatski Jaziga koga je, zbog njegove velike snage, primio car Maksimijan u svoju ličnu gardu. Žitije Dimitrijevo kazuje da su čak bili i prijatelji, te da je Imperator izuzetno teško primio njegovu smrt. Ozlojeđen zbog Lijeve smrti, dao je da se pogubi nekoliko nevinih hrišćana, koji su čamili u njegovim tamnicama. Inače je Maksimijan bio čuven po nemilosrdnom progonu hrišćana, po uzoru na Dioklecijana.