Poreklo hrišćanstva u Srbiji (5): Moćni grad na Jelici

Drugi ranohrišćanski centar Srbije, ne manje važan posle Niša, zatičemo na jednom od visova planine Jelice, sa koga se pruža pogled na dolinu Zapadne Morave, Čačak, rudničke planine i dragačevski kraj gde je bilo, u starom i ranom srednjem veku, smešteno jako crkveno, vojno i političko uporište hriščanske civilizacije. Šezdesetih godina 19. veka Janko Šafarik, pionir srpske arheologije i Feliks Kanic, istraživač rimskih starina i putopisac, zatekli su sačuvane ostatke zidina unutar gradskog bedema i kula. Kanic je sačinio prvu i jedinu skicu Gradine: osnovu utvrđenog kompleksa, temelje građevina i fortifikacioni zid. On je skicu publikovao i tako javnosti skrenuo pažnju na Gradinu kao važan arheološki lokalitet. No, tek je Mihailo Milinković, devedesetih godina 20. veka nastavio istraživanja lokaliteta, ispred čačanskog Narodnog muzeja i tom prilikom je, na koti 846, otkrio baziliku, petu po redu u ovome ranohrišćanskom centru, koji se prostirao na nekoliko hektara.

Odskočna daska

Feliks Kanic

Reč je o arheološkom nalazištu čija kulturna stratiografija seže u period halštata, starijeg gvozdenog doba, datiranog u 8, 7. vek pre nove ere. Ovo navodi na pomisao da su Gradinu podigle Singe, da je ona bila bazna stanica ili "odskočna daska" ka njihovom napredovanju do Save i Dunava. Sledi starovekovni rimski period, snažan i dominantan vizantijski, koji traje sve do 6. veka. Period života i naseljavanja ovog jakog regionalnog centra konstatovan je u 10. i 11. veku, posle hijatusa koji je trajao nekoliko stoleća.

Gradina na Jelici ima elemente fortifikacije koji su tipični za opšti sistem rimskog i ranovizantijskog vojnog graditeljstva od 2. do 4. veka, naročito one karakteristične za period velike obnove gradova i utvrđenja koje je sproveo car Justinijan Prvi, a opisao njegov hroničar Prokopije. U sklopu tih krupnih graditeljskih poduhvata, Gradina je proširena, počevši da zauzima mesto jakog regionalnog centra. Pored tragova fortifikacije na više mesta, u gradu na Jelici je konstatovano mnogo delova građevinskih objekata. Ponegde je reč o delovima stambenih zgrada sa sačuvanom visinom zidova od 2,7 m. Kad posmatramo ranohrišćanske gradove u Srbiji, kao npr. Caričin grad kod Lebana, Gradina na Jelici se izdvaja, pre svega, po velikom broju crkava i jasnoj slici starovekovnog poimanja urbanog: utvrđenja, kule, ulice.

Janko Šafarik

Rečju, naseobinskom strukturom koju je, današnjim rečnikom, ipak teško definisati jer dolazi do mešanja vojne, ruralne i civilne funkcije unutar jednog jedinstvenog centra. Gradina na Jelici stoji kao jedinstven spomenik. Najbliže bazilike, sa ovim otkrivenim na Jelici, a ima ih pet, nalaze se na severu, u Sremskoj Mitrovici i na severozapadu, u Skelanu, Novom Pazaru na jugoistoku i Gamzigradu, na istoku. Zato se i nameće pretpostavka o važnom upravnom regionalnom centru, najverovatnije episkopskom središtu, samim tim i trgovačkom čvorištu civilizacije koja će nestati avarskim upadima, od kojih su oni, krajem 6. i početkom 7. veka, bili kobni za grad na Jelici.

Jelički lokalitet se nalazi na 846 metara nadmorske visine, zahvatajući površinu od nekoliko hektara i na nižim delovima gradine. Uglavnom je pod šumom, što otežava sagledavanje preciznih dimenzija lokaliteta. Delovi grada, obuhvaćeni bedemom, fiksirani su tokom proteklih godina sondažnim iskopavanjima. Probni iskopi, postavljeni uglavnom oko gornjeg grada, ukazuju na relativno gust raspored građevinskih objekata. Na zapadnim padinama, ispod bedema grada, nalazio se areal bazilika i nekropola, od kojih su neke bile unutar grada. Za jednu se sa sigurnošću može reći da je bila "extra muros", van bedema. Označena je kao bazilika B i najudaljenija je od vrha gradine.

Reč je o grobljanskoj bazilici, oko koje je delimično istražena nekropola sa 30 grobova, slobodno ukopanih pokojnika, ali ima i zidanih grobnica. Idući ka vrhu lokaliteta, nailazi se na trobrodu baziliku, a potom i na baziliku D, iz koje, najverovatnije, potiče jedan pronađen relikvijar, 1932. godine. Unutar bedema se nalazila bazilika u donjem gradu (ili, bazilika sa krstionicom), građevina dugačka preko 20 i široka 15 m. Prostorija, u kojoj se krštavalo, imala je piscinu, a zidovi su joj bili ukrašeni živopisom. To je jedinstveni fresko živopis, sačuvan u nekoj bazilici Srbije.

Relikvijar sa Jelice pronađen oko 1930. godine

 

Gradinu na Jelici najverovatnije su izgradile Jazige, a možda Alani ili Anti. Njihovo prisustvo ne bi trebalo da iznenađuje, s obzirom da su prvo bili angažovani u službi rimske, a potom vizantijske vojske. Poznato je da su imali pravo da sa sobom vode i porodice. Oni su na Gradini složno živeli sa rimskim doseljenicima, o čemu svedoče zajednički grobovi i groblja. Dakle, ratovalo se, ali se i živelo u zajednici, već prema vladajućim političkim odnosima.

Sarmatska plemena

Naime, od 2. veka pokazalo se slabljenje rimske države i u sve većem opadanju broja stanovnika. Slabljenju vojne snage mnogo je doprinela i kuga, zemljotresi ili pokolji stanovništva, poput onog u Meziji, posle pobede cara Galijena nad njegovim suparnikom Ingenuom, 260. godine. Broj stanovnika povećao se, bar za neko vreme, naseljavanjem zarobljenih Sarmata, ali, država nije imala snage na pretek, niti je njen ekonomski sistem bio dovoljan da izvede unutrašnju kolonizaciju, doseljavanjem stanovnika iz drugih provincija. Od vremena Markomanskog rata od 160 do 180. godine, pod carem Markom Aurelijem, defanziva je zamenila ofanzivu.

Rim je pobeđivao, ali nije sticao nove provincije. Na čitavoj liniji, od Regenzburga do Erdelja, počeli su napadati Sarmati, Germani i slobodni Dačani, koji su pustošili pogranične provincije, duboko u njih prodirući. Slovensko pleme Kostoboka, sa Karpata, čiji su kraljevi do tada morali da šalju taoce u Rim, preduzeli su pljačkaški pohod sve do Helade, gde su bili uništeni. Za njima u Srbiju prodiru sarmatska plemena Jaziga i Anta, i to najpre manji pljačkaški odredi, lantrunkuli, koji otimaju stoku i ljude nanoseći štetu blagostanju provincija, ionako stradalih u ratnim vremenima.