Najveći srpski dobrotvori (1): Studenica prva zadužbina

STEFAN NEMANJA PRVI DOBROTVOR: Manastir Studenica podignut je u 12. veku

Zadužbinarstvo se pojavilo već sa rodonačelnikom srpskih kraljeva, pod velikim županom Stefanom Nemanjom. Tokom vladavine ove loze, ono je doseglo najviši domet, ali je posustalo, mada ne i sasvim nestalo, posle pada srednjovekovne države pred hordama maloazijskih osvajača.

Milutinov rekord

Srednjovekovni zadužbinari počeli su da grade pokolenju najpre manastire radi molitve, ohrabrenja i duhovnog uzdizanja. Najstariji sačuvani takav spomenik je Studenica ktitora Stefana Nemanje, a najveći zadužbinar je kralj Milutin, deda prvog srpskog cara Dušana.

Vladao je 40 godina i za to vreme ostavio narodu isti toliki broj zadužbina. Nemanjići su zidali i zgrade za stanovanje i državnu upravu, mostove, bolnice. Nemanja i njegov sin Rastko, potonji prvi srpski arhiepiskop Sava, gradili su i van granica tadašnje Srbije, uglavnom manastire. Najviše ih je u Grčkoj, na Svetoj gori i u Solunu, a onda i u Rumuniji.

U Jerusalimu je Sava uz manastir svetog Krsta sagradio konake, a bio je i ktitor Lavre svetog Save Osvećenog. Milutin je, između ostalih brojnih zadužbina, dao da se podigne manastir svetih Arhangela Mihaila i Gavrila i uz njega bolnica. Jedna od njegovih najlepših zadužbina je Gračanica. Čuveni manastir Dečani sazidao je Milutinov sin Stefan Dečanski, manastir Žiča je zadužbina Stefana Prvovenčanog, Mileševa kralja Vladislava, Sopoćani kralja Uroša Prvog, čija je žena kraljica Jelena Anžujska podigla Gradac. Srpskih zadužbina je bilo na Sinaju, u današnjem Egiptu, i u današnjoj turskoj metropoli Carigradu.

U srednjem veku zadužbinari su pored vladara bili i imućna vlastela i crkveni velikodostojnici. Srpski arhiepiskopi iz 13. i 14. veka su gradili i dograđivali Pećku patrijaršiju.

NAJVEĆI KTITOR:
Kralj Milutin u Gračanici

Tradicija zadužbinarstva nije prekinuta ni u turskom ropstvu, ali je do prave obnove zadužbinarstva došlo tek buđenjem nacionalne svesti i ustanaka za oslobođenje, u prvoj polovini 19. veka.

Uspeh srpskih ustanaka i obnova državnosti omogućila je pojedincima da rade za sebe, i da zarade daleko više nego što se zarađivalo ranije, za goli opstanak porodice.

Još je knez Miloš Obrenović, postavši najbogatiji čovek tek oslobođene Srbije, bio nameran da unapredi znanje naroda, pa je određivao stipendije, zvane blagodejanija, nadarenim mladim ljudima poput Maksima Nikolića Miškovića, potonjeg dvorskog lekara koji se pročuo time što je uspeo da suzbije epidemiju kolere za svega sedam dana, ili Joakima Vujića, jednog od najplodnijih srpskih književnika koji važi i za oca srpskog pozorišta. Knez Aleksandar, sin vožda Karađorđa, bio je prvi među moćnim ljudima koji je deo svoje imovine priložio za opšte dobro, takođe stvarajući fond za obrazovanje.

Iz tog vremena još se čuvaju dokumenta o zadužbini i fondovima nekadašnjeg Miloševog saradnika, a potom protivnika ustavobranitelja Tome Vučića Perišića. Čuvaju se i podaci o velikodušnim poklonima koje je narodu ostavljala kraljica Natalije Obrenović.

Ostavštine za dušu graditelja i na korist narodu doslovno su cvetale ceo vek između 1840. i početka Drugog svetskog rata. Nekadašnju privilegiju velikaša preuzeli su obični ljudi, koji su uspeh u životu želeli da krunišu ostavštinom svome narodu. I dalje je tu bilo najviše poznatih bogataša, veletrgovaca i industrijalaca, pa ministara i vladika, ali su se javljali i profesori, oficiri.

Novovekovni srpski zadužbinari nastali su među imućnim i uticajnim Srbima "od preka", severno od save i Dunava, gde su njihovi preci počinjali novi život posle

seoba kao graničari Beča, ali se najviše darivalo u Beogradu. Osećajući da je vreme Osmanlija zauvek prolazi, da srpsku prestonicu valja podizati, ugledajući se na evropske metropole tog vremena, nekolicina trgovaca je prva podarila narodu prave arhitektonske i graditeljske dragulje, koji i danas krase staro gradsko jezgro.

Na Simu Andrejevića podseća raskošna Igumanova palata na Terazijama, a odmah preko puta je otmena, neobarokna palata braće Krsmanović, u kojoj je 1918. godine proglašeno ujedinjenje južnih Slovena u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Ilija Milosavljević Kolarac testamentom je zaveštao Fond za univerzitet koji će se zvati njegovim imenom i prelepu palatu na današnjem Studentskom trgu. Najpoznatiji dobrotvor Beogradskog univerziteta je trgovac solju kapetan Miša Anastasijević, a na istom trgu se nalazi i njegova palata.

Danas je u njoj Rektorat Beogradskog univerziteta. Trgovac Luka Ćelović Trebinjac, naučnik svetskog glasa Mihajlo Pupin, predsednik Beogradske berze Nikola Spasić, kraljevi Milan Obrenović i Aleksandar Karađorđević, samo su neka imena velikog broja zadužbinara u srpskoj prestonici.

U Novom Sadu su Jovan i Marija Trandafil celokupnu imovinu ostavili Matici srpskoj i crkvenoj opštini, od čega je 1913. godine podignuta današnja zgrada Matice srpske. U ovom gradu je vladika Platon Atanacković ostavio fondu Srpske gimnazije zgradu u kojoj je Srpska akademija nauka i umetnosti. Srpska pravoslavna crkva je, naročito u vekovima ropstva, bila središte srpske sabornosti,

a kasnije svedok, često i baštinik zaveštanja znamenitih dobrotvora.

Njeno sedište je dugo bilo u Sremskim Karlovcima, u kojima su u 18. i 19. veku živeli najbogatiji Srbi. Najvrednije su ostavili patrijarh German Anđelić, i pre njega, mitropolit Stefan Stratimirović. Ovaj mudri i rodoljubivi poglavar Crkve dao je novi podsticaj preporodu kulture, privrede a naročito obrazovanja svog naroda. Njegovom zaslugom osnovana je Karlovačka gimnazija, uz pomoć najvećeg priložnika Dimitrija Anastasijevića Sabova, ali i ostalih građana.

Brigu o radu i životu gimnazije preuzeo je Patronat i Starateljstvo gimnazijskih fondova sa mitropolitom Stratimirovićem na čelu. On je 1794. godine osnovao i bogosloviju, tada drugu po starosti u svetu, posle Kijevske, a njegova lična zadužbina je internat Blagođejanije, u kojem su stanovali i hranili se siromašni bogoslovi i gimnazijalci.

Ideološke prepreke

Srpsko zadužbinarstvo je zgasnulo posle Drugog svetskog rata jer se nije uklapalo u novu ideologiju. Nasuprot srednjovekovnim ostavštinama za narod, koje su zadržale osnovnu namenu, građevine ostavljene otečestvu u novije vreme često su se koristile onako kako zadužbinar ni u snu ne bi pomislio. Pojedine fondove je progutao mrak, a darovana imanja su se utopila u opštedruštvenu svojinu, svačiju i ničiju. Tek poslednjih decenija prošlog veka oslabile su ideološke prepreke za zadužbinarstvo i stvorile klimu u kome bi ono moglo da bude obnovljeno.