Božić - istorijat i kalendar

Proslavljanje Božića je započelo u Rimu u 4. veku, a u izvorima je dokazana 336. godina. Prva proslava o kojoj postoji zapis bila je u Rimu 354. godine kada je praznik Isusovog rođenja odvojen iz do tada zajedničkog praznovanja Bogojavljenja.

Zatim se i po ostalim rimskim provincijama, naročito u istočnom delu Rimskog carstva, rođenje Hristovo proslavljalo odvojeno od Uskrsa kao poseban praznik, tako da je u Carigradu Božić prvi put proslavljen 379, u Kapadokiji 380, u Antiohiji 386, a u Aleksandriji 432. godine.

Do danas nije precizno objašnjeno zašto se Božić, po starom kalendaru, slavi baš 25. decembra. Prevladava mišljenje da se tog datuma, u tada još uvek većinski paganskom Rimu, slavilo rođenje boga Sunca Sola, pa je crkva, u želji da potisne taj paganski praznik, počela da 25. decembra slavi rođenje Isusa Hrista koji je, prema predanju, božansko Sunce sa visine. 

Zimske svetkovine su se slavile u mnogim kulturama, uglavnom zato što je bilo manje poljoprivrednog rada tokom zime. Iz verskog ugla, Uskrs je bio važniji u crkvenom kalendaru, a Božić je bio manje važan. Neke od svečanosti koje su verovatno poslužile kao svojevrstan model Božiću bile su rimske Saturnalije, skandinavski praznik Jul (Yule) i rimski praznik Natalis Solis Invicti koji se održavao 25. decembra.

Najpoznatije rimske zimske svetkovine bile su Saturnalije (Saturnalia), vreme opuštanja, gozbe, veselja i odmora od formalnih pravila. Običaj je bio da se daruju maleni pokloni (Saturnalia i Sigillaricia), najčešće lutke za decu i sveće za odrasle. Posao se odgađao, a slavili su i robovi. Pilo se, kockalo i pevalo, a česta je bila i javna golotinja. Saturnalije su slavile boga Saturna (pandan Kronu iz grčke mitologije) pa su počinjale 17. decembra, a dužina svetkovina sa vremenom se povećala do 24. decembra. U carsko vreme je skraćena na pet dana. 

Sledbenici Mitre, čiji je kult bio veoma raširem u Rimskom carstvu, su 25. decembra slavili „Dies natalis Solis Invicti“ ili "rođendan nepobedivog Sunca".

Car Aurelije proglasio je taj dan praznikom širom celog carstva. Neki autori smatraju da je hrišćanska crkva "naprosto preotela mitraizmu glavni praznik Nepobedivog Sunca i predala ga Božiću, tj. svom mladom Bogu". Taj je dan smatran i danom zimskog solsticija, odnosno kad se dužina obdanice produžavala odnosno od kada Sunce ponovo dokazuje svoju nepobedivost.

Uz Uskrs i Duhove, Božić spada među tri najveća hrišćanska praznika, a božićno vreme počinje postom, 40 dana pre Božića, i traje do Bogojavljanja.

Stari (Julijanski) i novi (Gregorijanski) kalendar

Julijanski kalendar je uveo Julije Cezar 45. godine pre nove ere i koristio se u celoj Evropi do 16. veka, kada su države počele da prelaze na Gregorijanski kalendar. Na prvom vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine hrišćanska crkva je prihvatila Julijanski kalendar za svoj zvaničan kalendar. Tvorac kalendara je astronom Sozigen Aleksandrijski na inicijativu Julija Cezara, po kojem kalendar i nosi ime. 

Dužina trajanja godine u Julijanskom kalendaru iznosi prosečno 365¼ dana što se postiže ubacivanjem jednog dodatnog dana svake četvrte godine. Julijanska godina nešto je duža od tropske, a ova razlika akumulira se na jedan dan svakih 128 godina.

Po Julijanskom kalendaru, svaka godina čiji je broj deljiv sa četiri je prestupna i sadrži 366 dana, dok ostale sadrže 365 dana. Nakon uvođenja Julijanskog kalendara 45. pne. najpre je, greškom, svaka treća godina bila prestupna. Pošto je greška kasnije uočena, rimski imperator Avgust je naredio da se izbace sve prestupne godine između 9. pne. i 8. n.e. čime je zaslužio da jedan mesec ponese njegovo ime.

U Rimu se u to vreme godine nisu brojale od rođenja Isusa Hrista, već od osnivanja Rima 753. pne. te je slučajnost što su za prestupne godine uzete one deljive sa četiri brojano od Hristovog rođenja.

  

Julije Cezar prvobitno je odredio da svi neparni meseci imaju po 31 dan, a parni po 30, osim februara koji je u prostoj godini imao 29 dana, a 30 u prestupnoj.
Meseci su se zvali: Januarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Junius, Quintilis, Sextilis, September, October, November i December.

Godine 44. pne. mesec Quintilis preimenovan je u Julius (današnji jul) u slavu Julija Cezara. Godine 8. pne. odlučeno je da se jedan mesec nazove imenom imperatora Avgusta, i pošto je on najviše ratnih pobeda odneo u mesecu Sextilis-u, ovaj mesec nazvan je po njemu avgust. Ali, pošto je taj mesec imao 30 dana, a Cezarov mesec jul 31 dan, Avgustu se nije sviđalo da njegov mesec ima manje dana od Cezarovog, pa je uzeo jedan dan iz februara, koji je ionako imao manje dana od ostalih meseci, i prebacio ga u avgust. Pošto su sada postojala tri uzastopna meseca od po 31 dana, Avgust je od septembra uzeo jedan dan i prebacio ga u oktobar, a iz novembra u decembar. Tada su uspostavljene današnje dužine trajanja meseci. 

Julijanski kalendar nije bio savršen i njegova greška se povećavala na jedan dan svakih 128 godina. To je kasnije uočeno, pa je na saboru u Nikeji 325. godine odlučeno da se iz kalendara izbace tri dana koja predstavljaju akumuliranu razliku. Pošto je Julijanski kalendar i dalje ostao nepromenjen, razlika se do 16. veka akumulirala na 10 dana. Kada su ovo uočili, astronomi su odlučili da izrade novi kalendar koji će biti precizniji. Osim toga, trebalo je i izbaciti 10 dana viška iz kalendara, što je postignuto uvođenjem Gregorijanskog kalendara.

Kao modifikaciju Julijanskog kalendara, prvi ga je predložio kalabrijski doktor Alojzije Lili, a proglasio ga 1582. papa Grgur XIII, putem papske bule „Inter gravissimas“. Gregorijanski kalendar je uveden pošto je prosečna godina u Julijanskom bila neznatno duža, izazivajući da prolećna ravnodnevnica polako ide unazad u kalendarskoj godini i zato što je lunarni kalendar, koji je korišćen da se odredi datum Uskrsa, sve više grešio. Gregorijanski kalendar je rešio ove probleme izbacivanjem izvesnog broja dana, da bi se kalendar vratio u sinhronizaciju sa godišnjim dobima, i malim skraćivanjem prosečnog broja dana u kalendarskoj godini, izbacivanjem tri julijanske prestupne godine svakih 400 godina.

Većina katoličkih zemalja je odmah prihvatila Gregorijanski kalendar (npr. Španija, Portugal, Poljska, većina Italije). Međutim, protestantske crkve su jedno vreme odbijale da usvoje „papski“ kalendar. Postepeno su, pre svega radi lakše trgovine, prelazile na Gregorijanski kalendar, ali ne u isto vreme. Tako su Migel de Servantes i Vilijam Šekspir umrli 23. aprila 1616, ali Servantes po Gregorijanskom a Šekspir po Julijanskom kalendaru.

Pravoslavne crkve su Gregorijanski kalendar prihvatile još kasnije. Po tom načinu računanja vremena, u Britanskoj imperiji (uključujući američke kolonije), posle srede 2. septembra 1752. godine došao je četvrtak 14. septembar. Švedska je tokom 12 godina od 1700. koristila modifikovani Julijanski kalendar, a Gregorijanski kalendar je prihvatila 1753. Pretpostavlja se da će čovečanstvo, po Gregorijanskom računanju vremena, tek u razdoblju od narednih, teško sagledivih 20.000 godina "izgubiti" jedan dan.

  

U Rusiji je Julijanski kalendar korišćen do 1918. (mada je iz Gregorijanskog kalendara 1700. preuzet 1. januar kao početak godine, umesto 1. septembar), kratko posle revolucije. U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, kalendar je počeo se koristiti od 1920. i to tako što je preskočeno nekoliko poslednjih dana 1919. godine. U Grčkoj je do promene došlo tek 1923. Za sve to vreme se uvećavala razlika između Gregorijanskog i Julijanskog kalendara; od početnih 10 dana, 1700. se uvećala na 11, od 1800. na 12 i od 1900. na 13, koliko će ostati do 2100.

Julijanski kalendar je u nekim zemljama (naročito pravoslavnim) ostao u upotrebi do 20. veka kao nacionalni kalendar, ali je generalno zamenjen novijom verzijom, tj. Gregorijanskim kalendarom. Još uvek ga koriste neke nacionalne pravoslavne crkve, među kojima su i Srpska pravoslavna crkva, Sveta Gora u Grčkoj i Berberi u Severnoj Africi. One pravoslavne crkve koje više ne koriste Julijanski kalendar, nisu prihvatile Gregorijanski kalendar već revidirani Julijanski kalendar, po predlogu naučnika Milutina Milankovića.

Elem, iako su sve pravoslavne države (uglavnom u istočnoj i jugoistočnoj Evropi) usvojile Gregorijanski kalendar do 1927. godine, njihove nacionalne crkve su postupale nejednako. Tokom zasedanja Vaseljenskog sabora u Carigradu, maja 1923., srpski naučnik Milutin Milanković je predložio revidirani Julijanski kalendar, čiji bi solarni deo bio identičan Gregorijanskom do 2800. a lunarni deo je podrazumevao računanje Uskrsa astronomskim putem, u odnosu na jerusalimske koordinate. Nijedna crkva nije prihvatila lunarni deo (Finska pravoslavna crkva koristi Gregorijanski Uskrs).

Solarni deo kalendara su prihvatile neke crkve: Vaseljenska carigradska patrijaršija, patrijaršije u Aleksandriji (grčka) i Antiohiji, pravoslavne crkve Grčke, Kipra, Rumunije, Poljske, Bugarske (ova zadnja 1963.) i Pravoslavna crkva u Americi (mada je nekim parohijama PCA dozvoljeno da koriste Julijanski kalendar). To znači da ove crkve proslavljaju Božić na isti dan kada i zapadni hrišćani, 25. decembra po novom kalendaru, zaključno sa 2799. godinom.

Crkve Jerusalima, Rusije, Gruzije, Ukrajine, grčki starokalendarci i Srpska pravoslavna crkva (na teritoriji bivše Jugoslavije i u rasejanju, a takođe i nepriznate crkve, crnogorska i makedonska) i dalje koriste Julijanski kalendar pa se Božić se proslavlja takođe 25. decembra, ali po starom kalendaru, što odgovara 7. januaru po novom kalendaru (i tako će biti do 2100. godine). Ruska pravoslavna crkva ima neke parohije na Zapadu koje slave Božić po novom kalendaru.

U severnoj Africi, Berberi još uvek koriste Julijanski kalendar za poljoprivredne svrhe, naziva se fellāhī "seoski" ili acjamī "nearapski". Berberska nova godina je 1. yennayer (1. januar) što odgovara 14. januaru po novom kalendaru.

Dakle, Srpska pravoslavna crkva po starom, Julijanskom kalendaru proslavlja Božić 25. decembra. U praksi, to znači da 25. decembar po Julijanskom kalendaru zapravo pada 7. januara sledeće godine po državnom kalendaru. Pojašnjenja radi, 25. decembar po svetovnom kalendaru je u stvari 12. decembar po Julijanskom.

Pored Srba i Rusa, Ukrajinaca, Belorusa, i monaha sa Svete gore, 7. januara Božić slave još pravoslavni Japanci, Arapi i Kopti, kao i Eskimi i Indijanci domoroci sa Aljaske. Rusi, Belorusi i Ukrajinci su u nadležnosti Moskovske patrijaršije, dok su pravoslavni Arapi, Kopti, koji žive u Egiptu i Etiopiji, kao i Grci, okrilju Jerusalimske patrijaršije. 

Srpska pravoslavna crkva, iako je bila predlagač novog kalendara koji usvojen na saboru 1923. godine, i dalje koristi Julijanski kalendar. Posle sabora, SPC je Milankovićev kalendar načelno prihvatila za upotrebu ali je njegovu primenu odložila. Odluka o primeni ovog kalendara SPC nije kasnije donela, i u upotrebi je i dalje Julijanski kalendar.

Pravoslavne crkve koje su prešle na Milankovićev kalendar:

- Vaseljenska patrijaršija
- Aleksandrijska pravoslavna crkva
- Rumunska pravoslavna crkva
- Bugarska pravoslavna crkva
- Kiparska pravoslavna crkva
- Grčka pravoslavna crkva

Pravoslavne crkve koje i dalje koriste Julijanski kalendar:

- Antiohijska pravoslavna crkva
- Jerusalimska pravoslavna crkva
- Ruska pravoslavna crkva
- Srpska pravoslavna crkva
- Gruzijska pravoslavna crkva

Neke pravoslavne crkve koriste oba kalendara:

- Poljska pravoslavna crkva
- Albanska pravoslavna crkva
- Pravoslavna crkva Češke i Slovačke

Julijanski kalendar koriste i nekanonske crkve: sve starokalendarske crkve, Makedonska pravoslavna crkva, Ukrajinska autokefalna crkva, itd.