(Ne)kulturne svađe (1): Andrić u prokletoj avliji

Jedna od njegovih najvećih zadužbina, most u Višegradu, trajno je spojio dve obale Drine, a ljudi sa obe strane reke požurili da Sokoloviću prebroje krvna zrnca. Slično je prošao još jedan veliki vojskovođa Otomanskog carstava - Omer-paša Latas, rođen kao Mihahilo u opštini Plaški u Hrvatskoj.

I danas, kad su bivše jugoslovenske republike stekle državnost, zastave i jezike, strasti se ne smiruju kad su u pitanju velikani kulture. I oni koji su se izjašnjavali kao Jugosloveni i oni koji se uopšte nisu izjašnjavali stigli su na dnevni red politike da im se izmeri DNK i silom strpaju u neku naciju, koja će mu zauzvrat na svakoj đačkoj priredbi čitati poeme.

Sve ove ličnosti verovatno bi bile su samo neznanci iz čitanke da raspad Jugoslavije nije doneo krizu identiteta i nacionalno "preosvešćenje", a za male narode gladne junaka grabljenje za najbolje pretvorilo se u neku vrstu sporta. U drugim okolnostima nikoga ne bi u sitna crevca interesovalo čiji je Nikola Tesla, genijalac za fiziku, elektrotehniku i radiotehniku, rođen u Smiljanu kraj Gospića u Lici.

Naučnik čija dostignuća pripadaju čitavom svetu teško da li je razmišljao da li je Srbin, Hrvat ili nešto treće, stvarajući polifazni sistem, obrtno magnetsko polje, sinhroni i asinhroni motor ili čuveni transformator.

Razume se da bi nema naroda na svetu koji ne bi želeo da ima nobelovca. Šta bi rekao književni genije Ivo Andrić na srpsko-hrvatsku otimačinu oko njegovog imena, koja se rasplamsala baš na 50-godišnjicu dodele Nobelove nagrade? Tužno, ali ujdurma oko književnika koji je jedan od svojih najboljih romana nazvao po mostu koji je Mehmed-paša gradio, dospela je čak i do suda.

Činjenice su da je Andrić bio Hrvat, rođen u Bosni, a pisao je na srpskom jeziku.

Otimačina Dubrovnika Istog dana kada su Hrvati objavili da Andrić nije srpski književnik, tamošnje Ministarstvo kulture reagovalo je na to što je dubrovačka renesansna poezija uvrštena u ediciju Deset vekova srpske književnosti! Oni tvrde da je reč o prisvajanju i otimanju hrvatskog kulturnog nasleđa. S druge strane, glavni urednik Matice srpske Miro Vuksanović izjavio je da se poštovalo pravilo da bude zastupljena književnost na svim narečjima srpskog jezika.

Slično preplitanje nacionalnosti i jezika dovelo je i do svojatanja autora romana "Derviš i smrt", rođenog Tuzlaka - Mehmeda - Meše Selimovića.

Dodatnu zbrku u prisvajanja unosi i činjenica da su se neki od najvećih srpskih naučnika i pisaca rodili upravo u susednim državama. Najviše u Hrvatskoj. U Zagrebu je rođen jedan od najvećih srpskih matematičara 20. veka - Jovan Karamata, tvorac škole teorije realnih funkcija i autor teorije pravilno promenljivih funkcija, značajne u savremenoj teoriji verovatnoće.

Srpski lekar, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije Josif Pančić, koji je na Kopaoniku otkrio novu vrstu četinara - Pančićevu omoriku, takođe je rođen u selu Ugrini, u hrvatskom Vinodolu. A Pančići su poreklom iz Hercegovine. Književnik Simo Matavulj, autor romana "Bakonja fra Brne" i "Pilipende", takođe je rođen u Dalmaciji u srpskoj porodici. Baš kao i pesnik, slikar i istoričar Zaharije Orfelin. Autor "Salaša u Malom ritu", "Ne okreći se, sine" i "Plave ajkule" Arsen Diklić - pisac, filmski i TV scenarista, rođen je u Starom selu, kod Otočca, u Lici.

U Vinkovcima je rođen kompozitor Josif Runjanin. Između ostalog, on je autor dva dela - "Lijepa naša, domovino", koja je danas himna Hrvatske i "Rado Srbin ide u vojnike". Runjanin je zapravo rođen u tadašnjoj Habzburškoj monarhiji, porodica je poreklom iz Loznice odakle su se selili u Bijeljinu, zatim u Slavoniju, a na kraju u Srem. Naravno, njegovo srpsko poreklo ističe se samo u Srbiji, dok će se u Hrvatskoj uglavom reći da je "hrvatski časnik u austrougarskoj vojsci i skladatelj hrvatske himne".

Ako se dodatna pojašnjenja i objašnjenja potraže na Vikipediji tek onda nastaje zbrka jer se verzije se srpske, hrvatske i bosanske stranice u nekim slučajevima znatno razlikuju. Đorđe Novković, poznati autor pesama, bio je autor pesme "Danke Dojčland" kojom je Hrvatska zahvalila Nemačkoj za priznanje 1992. godine. I on je Srbin i to iz Šapca, a svoju karijeru gradio je u Hrvatskoj.

Najintrigantniji je primer književnika Vladana Desnice kojem je otac bio Srbin, a majka Hrvatica, pa ga svojataju i jedni i drugi, pa čak i na online izdanju istorije svako piše po svojoj volji. Na ćiriličnim stranama "Vikipedije" piše kako je Desnica rođen u Zadru, u srpskoj porodici pravoslavne veroispovesti.

Navodi se da su Desnice poreklom od Srba iz Like i da je njegov otac Uroš bio pravnik, član Srpske stranke, nosilac austrijskog viteštva, predsednik Dalmatinske vlade, poslanik u Narodnoj skupštini... Za Vladanovu majku Fani stoji da je kći pomorskog kapetana Đure Lukovića iz Prčnja u Crnoj Gori.

Navodi i se i da je Vladan Desnica potomak čuvenog epskog junaka Janković Stojana, vođe srpskih kotarskih uskoka u 17. veku, serdara Kotara i zapovednika tvrđave Ostrovice. Na latiničnim (hrvatskim stranama) piše da je iz ugledne srpske porodice, a da mu je majka Fani iz Boke Kotorske iz stare hrvatske porodice Luković. Bilo kako bilo, "Proljeća Ivana Galeba" je veliki roman, pa je uvršćen i u hrvatsku i u srpsku lektiru srednjih škola.

Neki geniji nisu baš dobrodošli u svom rodnom kraju. Inženjer, geofizičar, klimatolog i astronom Milutin Milanković, poznat po teoriji ledenih doba, rođen je u Dalju, kod Osijeka. Po sopstvenoj želji sahranjen je u rodnom mestu. Posle smene vlasti u Srbiji i uspostavljanja boljih odnosa sa Hrvatskom obnovljena je kuća u kojoj je rođen, ali malo po obnovi osvanuo ogroman grafit "J... vas Milutin".

U Dalju je osnovan Naučni centar "Milutin Milanković", ali želja da jedna ulica ponese njegovo ime godinama je udarala u zid hrvatskih braniteljskih udruga, dela lokalne vlasti uz potporu državne televizije. Nije pomoglo ni što je Milankovića NASA uvrstila među 15 velikana svetske nauke i što krateri na Marsu i na Mesecu i jedan asteroid nose njegovo ime. Kao ni činjenica da ga evropsko udruženje geofizičara smatra ocem moderne klimatologije i deli medalju Milutina Milankovića.