Romska mahala na jevrejskom groblju

Ovako je nekada izgledalo jevrejsko groblje u Nišu

Iako su Grad Niš i UN-HABITAT Program ljudskih naselja Ujedinjenih nacija još 2009. godine uradili studiju o iseljavanju Roma sa Jevrejskog groblja i uređenju celog kompleksa, do danas se ništa nije promenilo.

Spomenici iz 17. veka

Spomenici na Jevrejskom groblju u Nišu iz 17. veka, u obliku kamenih kovčega, postavljeni su u dugim kosim nizovima, jedan kraj drugog, na prostoru površine 32 ara. Na većini su uklesani tekstovi na hebrejskom jeziku, a na manjem broju, uglavnom iz 20. veka, i prevod na srpski jezik.
Skoro sve nadgrobne ploče bile su razbijene i uništene, ili upotrebljene kao građevinski materijal za kuće i prolaze u naselju Stočni Trg.
Pre šest godina, počelo je čišćenje i uređivanje groblja i tada je izneto oko 200 tona smeća, isečeno šiblje i napravljen prilaz, postavljena žičana ograda i kapija. Čišćenjem prostora otkriveno je 1.015 spomenika i još 150 delimično sačuvanih ploča.
Pred Drugi svetski rat, u Nišu je živelo više od stotinu jevrejskih porodica, imali su svoju školu, sinagogu, skautsku i fudbalsku družinu, pevačko društvo. Tokom rata, streljano je 1.100 Jevreja iz Niša, Prokuplja, Aleksinca, Kruševca, Jagodine, a rat je preživelo samo njih sedmoro. Odlukom Ministarstva kulture, Jevrejsko groblje u Nišu nedavno je dobilo status kulturnog dobra.

Na Jevrejskom groblju u Nišu decenijama žive Romi, a nevladine organizacije podsećaju da je integracija Roma jedan od uslova za ulazak u Evropsku uniju. Jevrejsko groblje koje se na tom mestu nalazi već tri i po veka trebalo bi, prema projektu HABITAT-a, da postane memorijalni centar. Mnogi spomenici nalaze se u romskoj mahali, koja se prethodnih tridesetak godina širila iz dana u dan. Neki su uništeni ili čak zazidani u temelje novih kuća baš kao u domu Dalipovića.

"Kuća u kojoj smo ranije živeli bila je u katastrofalnom stanju i zato smo je malo po malo sređivali. Ispred kuće je postojao još jedan spomenik koji je zacementiran", kaže Fikrija Dalipović i dodaje da bi volela da se iseli iz ove mahale i da njena porodica živi kao i svi ostali.

Osman Balić, prvi čovek nevladine organizacije "Jurom centar", ističe da bi taj problem konačno trebalo rešiti i bez obzira na zahteve Evropske unije.

"Stanovnici naselja na jevrejskom groblju svesni su o kakvom je spomeniku reč, ali su se sticajem raznih okolnosti tu naselili", kaže Balić i ističe da je jevrejska zajednica tolerantna i da smatra da su se stekli uslovi da ceo projekat konačno zaživi.

Danas u Nišu živi pedesetak Jevreja koji, nažalost, nisu želeli da govore o problemu jevrejskog groblja, jer je, kako su rekli, to za njih isuviše bolna tema. Punih 50 godina o groblju niko nije vodio računa, preko spomenika bacano je smeće i svakojaki otpad, a tu se izlivala i kanalizacija. Kamenim pločama sa spomenika popločane su i staze između pojedinih kuća.

Rabinov sarkofag služi kao klupa

Jedna porodica uselila se u kapelu ispod koje se nalazi grob čuvenog niškog rabina Rahamima Naftalija Gedalje. Njegov sarkofag služi im kao sto u dvorištu.

Generalnim urbanističkim planom iz 1995. prostor Jevrejskog groblja je zaštićen i predviđeno je da se očuva kao memorijalni kompleks jevrejske zajednice u Nišu.

U Gradskoj stambenoj agenciji, dve godine od donošenja opsežne studije, tvrde da je najpre potrebno da Skupština grada Niša donese urbanistički plan. Direktor Gradske stambene agencije Miodrag Pešić navodi da postoje obećanja i ministarstava i različitih fondova Evropske unije koji bi bili zainteresovani za finansiranje tog projekta. On je rađen sa idejom integracije, a ne separacije romske zajednice, ističe Pešić.

Posle donošenja Generalnog urbanističkog plana, potrebno je doneti detaljan regulacioni plan i pripremiti ceo kompleks za izgradnju. Prema projektu neke kuće bi trebalo da ostanu, dok bi Romi iz neuslovnih objekata bili iseljeni. Na kompleksu od 20 hektara trebalo bi da se gradi savremeno naselje. Ideja je da u neposrednoj blizini jevrejskog groblja ne žive samo Romi.

Građani Niša o tome imaju različito mišljenje: neki kažu da ne bi pristali da žive u istoj zgradi sa Romima, a drugi tvrde da im to ne bi smetalo i da pripadnike romske zajednice ne smatraju drugačijima od sebe.