Nestali crnotravski neimari
...I hotel "Esplanada" u Zagrebu, hotel "Slon" u Ljubljani, staru železničku stanicu, najlepšu u to vreme u Evropi, u Skoplju...
U leto 2007. godine, recimo, među deset zgrada u glavnom gradu Srbije koje su proglašene za spomenike kulture, našle su se i zgrade tehničkih fakulteta, nekadašnje Ministarstvo saobraćaja i hotel "Avala" koje su podigli zidari pečalbari iz ovog gradića i pripadajućih mu sela na jugu Srbije.
Sve je počelo posle proterivanja Turaka 1878. godine, kada je Srbija rešila da u novooslobođenim krajevima zatvori rudnike u kojima je stanovništvo do tada radilo. Ostavši bez posla, muškarci su sišli sa brda u Vlasotince i Leskovac, i prihvatili se dunđerskog zanata - zidanja i tesanja. Odatle ni Niš nije bio daleko, a tu se već gradila pruga od Beograda - dunđeri su od majstora koji su na gradilištu došli iz cele Evrope stekli nova znanja, i osokoljeni, krenuli u Beograd, da ga osvoje.
U pečalbu se odlazilo početkom marta i vraćalo za Petrovdan, u julu, na kosidbu. Opet se odlazilo na Svetog Iliju, početkom avgusta, i na gradilištima ostajalo do Svetog Nikole, ili čak do Božića.
Pečalbarili su odrasli muškarci, ali i deca od dvanaestak godina, kao šegrti. U početku pečalbarenja majstori su bili okupljeni u grupe koje su se zvale tajfe, a docnije se izdavajaju preduzimači, koji su ugovarali posao, određivali dnevnice i nadzirali rad.
Vremenom, stvorili su svojevrsni crnotravski recept za brzu i solidnu gradnju. O neimarskoj veštini Crnotravaca najbolje svedoče zdanja koja su zidali - Ruska crkva u Beogradu, hoteli "Moskva" i "Bristol", Geološki zavod, Filološki fakultet, staro zdanje pošte kod Železničke stanice... Prema nekim procenama, Crnotravci su izgradili oko 70 odsto gradskog jezgra Beograda.
U socijalizmu su majstori - sada već kao zaposleni u građevinskim preduzećima - radili i u nesvrstanim zemljama Afrike i Azije, ali sve do sedamdesetih godina prošlog veka, njihove porodice ostajale su u Crnoj Travi. A onda je počelo iseljavanje: posle Drugog svetskog rata opština je imala 13.000 stanovnika, i 1.500 đaka; sada ima 2.600 stanovnika, a đaka - 60! Grad Crna Trava, koji je status varoši stekao 1923. godine, imao je '48. godine 2.051 žitelja, danas - oko 370!
Ranije su se Crnotravci svake godine vraćali kući. Ostalo je zabeleženo da do 1878. godine nijedan od njih zbog posla nije napustio svoje ognjište, a da su do 1941. godine samo trojica boravila u inostranstvu: jedan je izvesno vreme proveo u Americi, odakle se vratio u 55. godini, drugi je u Mađarskoj učio krojački zanat i tamo još mlad umro, a treći se po povratku sa Solunskog fronta obreo u Temišvaru, gde se oženio - iako je u Crnoj Travi imao i ženu i decu - i tamo stekao novu porodicu.
Danas se računa da ih u Beogradu živi oko 30.000, a da ih još toliko ima rasutih po Srbiji i svetu. A i šta bi drugo?
Svaki treći stanovnik opštine Crna Trava sada je socijalni slučaj. Polovina stanovništva živi od skromnih penzija, 45 ljudi zaposleno je u lokalnoj upravi, oko 200 radi u policiji, prosveti, zdravstvu i Centru za socijalni rad, a samo 20 radnika zarađuje u firmama koje nisu na državnom budžetu. Prosečna plata u opštini je 21.393 dinara, i to zahvaljujući nešto većim platama u državnim preduzećima.
Država najavljuje pomoć poslednjih deset godina, i ništa. A Crna Trava nestaje, kopni... Ispašće da su Crnotravci za ceo svet bili bolji nego za svoju postojbinu.